12 - Αντίγραφο του Ιερού Μανδηλίου στο Βατικανό (San Silvestro in Capite)

Το 2011  (23 Ιουνίου - 9 Οκτωβρίου) το Βρετανικό Μουσείο διοργάνωσε μία θεματική έκθεση με τίτλο: Θησαυροί του Ουρανού, Άγιοι, Λείψανα και Αφοσίωση στην Μεσαιωνική Ευρώπη, στην οποία το Βρετανικό Μουσείο συγκέντρωσε μερικά από τα σημαντικότερα μεσαιωνικά κειμήλια, τόσο από το Βατικανό όσο και από άλλες εκκλησίες και μουσεία του κόσμου. Ανάμεσα στα εκθέματα, για πρώτη φορά, και αντίγραφο του Ιερού Μανδηλίου που βρίσκεται στο San Silvestro in Capite στο Βατικανό (με την άδεια του Ufficio delle Celebrazioni Liturgiche del Sommo Pontefice).

Αντίγραφο του Ιερού Μανδηλίου (Βατικανό). Επιζωγραφισμένο ύφασμα άγνωστης προέλευσης.
Πλαίσιο από επιχρυσωμένο ασήμι και σμάλτο του 17ου αι. (δωρεά του έτους 1623).
Διαστάσεις υφάσματος: 28 Χ 19 εκ., πλαισίου 65 Χ 45.

Αντίγραφο του Ιερού Μανδηλίου στο Βατικανό (San Silvestro in Capite)

Η λατρεία των αγίων εικόνων είχε διαδοθεί ευρύτατα στο χώρο της ορθόδοξης Εκκλησίας, ιδιαίτερα την εποχή μετά τον Ιουστινιανό Α' (527-565), και αποτελούσε μια από τις σπουδαιότερες μορφές της ευσέβειας των Βυζαντινών.

Η Κωνσταντινούπολη διατηρούσε το μεγαλύτερο θησαυρό λειψάνων στον χριστιανικό κόσμο του Μεσαίωνα. Ένα από τα σημαντικότερα λείψανα αυτού του θησαυρού ήταν το ιερό Μανδήλιο, ένα τεμάχιο υφάσματος όπου σύμφωνα με την παράδοση είχαν αποτυπωθεί τα χαρακτηριστικά του προσώπου του Χριστού. Θεωρούνταν δηλαδή μια αχειροποίητη εικόνα, στην οποία επιπλέον αποδίδονταν θαυματουργές ιδιότητες. Το Μανδήλιο βρισκόταν αρχικά στην Έδεσσα (σημερινή Urfa της Τουρκίας), όπου παρέμεινε και μετά τη μουσουλμανική κατάκτηση της πόλης το 639. Στην Κωνσταντινούπολη μεταφέρθηκε στα μέσα του 10ου αιώνα, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Ρωμανός Α' Λεκαπηνός (920-944) και συναυτοκράτορας ο Κωνσταντίνος Ζ' Πορφυρογέννητος (908-959).

Το 944 η πόλη της Έδεσσας πολιορκήθηκε από τους Βυζαντινούς και οι αραβικές αρχές της αναγκάστηκαν να παραδώσουν το κειμήλιο στον στρατηγό Ιωάννη Κουρκούα. Σε αντάλλαγμα οι Βυζαντινοί απελευθέρωσαν 200 μουσουλμάνους αιχμαλώτους και δεσμεύθηκαν με συνθήκη να μη διενεργούν στο μέλλον επιδρομές στην περιοχή της πόλης. Η μετακομιδή του Μανδηλίου περιγράφεται λεπτομερώς στη Διήγησι[ν] περὶ τῆς πρὸς Αὔγαρον ἀποσταλείσης ἀχειροποιήτου θείας εἰκόνος Ἰησοῦ Χριστοῦ, καὶ ὡς ἐξ Ἐδέσσης μετεκομίσθη, κείμενο που αποδίδεται στον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο και γράφτηκε πιθανώς το 945, για τον εορτασμό της πρώτης επετείου της άφιξης του Μανδηλίου στην Κωνσταντινούπολη.

Σύμφωνα με το κείμενο αυτό, μαζί με την εικόνα παραδόθηκε στους Βυζαντινούς και μια επιστολή του Ιησού προς τον βασιλιά Άβγαρο (βασιλιά της Έδεσσας τον 1ο μ.Χ. αιώνα, στα χρόνια του οποίου αναγόταν και η απόκτηση του Μανδηλίου). Το ιερό κειμήλιο μεταφέρθηκε με λαμπρή συνοδεία στην Κωνσταντινούπολη.

Η υποδοχή του Μανδηλίου στη βυζαντινή πρωτεύουσα στις 15 Αυγούστου 944 μετατράπηκε σε μοναδική θρησκευτική πανήγυρη. Το Μανδήλιο μεταφέρθηκε αρχικά στο ναό των Βλαχερνών, όπου έγινε αντικείμενο προσκύνησης και λατρείας, και ακολούθως αποτέθηκε στο παρεκκλήσιο του Φάρου, στο Μεγάλο Παλάτι. Την επόμενη ημέρα (16 Αυγούστου) η λειψανοθήκη με την εικόνα και την επιστολή του Ιησού φορτώθηκαν στο αυτοκρατορικό πλοίο (βασιλική τριήρις), η οποία παρέπλευσε την πόλη και προσορμίσθηκε έξω από το δυτικό τείχος. Η συνοδεία αποβιβάστηκε και εισήλθε από τη Χρυσή Πύλη στην Κωνσταντινούπολη, όπου έγινε δεκτή από τους γιους του αυτοκράτορα Ρωμανού Λεκαπηνού, τους συναυτοκράτορες Κωνσταντίνο και Στέφανο, και τον πατριάρχη Θεοφύλακτο (933-956). Η λαμπρή πομπή διέσχισε την πόλη, ενώ πλήθη κόσμου παρακολουθούσαν το μοναδικό θέαμα, έφθασε στην αγορά που ήταν μπροστά στο Αυγουσταίον και κατέληξε στο Παλάτι. Εκεί τοποθετήθηκε αρχικά επί του αυτοκρατορικού θρόνου στην αίθουσα του τρικλινίου, και ακολούθως αποτέθηκε στην εκκλησία της Παναγίας του Φάρου.

Η τελετή (άφιξη, περιφορά και λιτάνευση της εικόνας), που σαφέστατα απέβλεπε στον αγιασμό της πόλης και του κράτους και στην προβολή της εικόνας ως προστάτιδας της Κωνσταντινούπολης και του αυτοκράτορα, εορταζόταν κάθε χρόνο στις 16 Αυγούστου στην Κωνσταντινούπολη.

Το κειμήλιο παρέμεινε στην αυτοκρατορική πρωτεύουσα μέχρι τον 13ο αιώνα, οπότε πουλήθηκε, κατά μία εκδοχή, στον Λουδοβίκο ΙΘ΄ της Γαλλίας από τον Λατίνο αυτοκράτορα Βαλδουίνο Β΄, και μεταφέρθηκε στη Sainte Chapelle στο Παρίσι, απ' όπου χάθηκε ή καταστράφηκε στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης.

 

Το Ιερό Μανδήλιο απαντά συχνά στη βυζαντινή εικονογραφία τόσο στη μνημειακή ζωγραφική όσο και σε φορητές εικόνες και σε μικρογραφίες χειρογράφων. Το αρχαιότερο σωζόμενο παράδειγμα εντοπίζεται σε φορητή εικόνα που χρονολογείται τον 10ο αι. και βρίσκεται στη μονή της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά. Στη μνημειακή ζωγραφική τα αρχαιότερα σωζόμενα παραδείγματα προέρχονται από την Καππαδοκία και χρονολογούνται τον 11ο αι.

Σινά, φορητή εικόνα, μονή Αγίας Αικατερίνης, 10ος αι.
Ο βασιλιάς Άβγαρος της Έδεσσας υποδέχεται το Ιερό Μανδήλιο (πάνω δεξιά).

Ο βασιλιάς Άβγαρος της Έδεσσας σε σημερινό αρμένικο χαρτονόμισμα των 100.000 dram (το μεγαλύτερο σε αξία).

Στο κέντρο ο Άγιος Θαδδαίος μεταφέρει το Ιερόν Μανδήλιον στον Βασιλιά Άβγαρο.

Το Ιερό Μανδήλιο αναπαριστά την κεφαλή του Χριστού, ως τη βάση του λαιμού και με σταυροφόρο φωτοστέφανο. Από τον 12ο αι. και εξής διαμορφώνεται ο τύπος που αποδίδει μόνο το πρόσωπο του Χριστού με πλούσια μακριά κόμη που συνήθως καταλήγει στα πλάγια σε δύο συμμετρικούς βοστρύχους. Δεν εκλείπουν όμως και τα παραδείγματα εκείνα όπου, σε ναούς μεταγενέστερους του 12ου αι., απαντά η μορφή του Χριστού ως τη βάση του λαιμού (Άγιοι Απόστολοι Θεσσαλονίκη 1312‐1315, Άγιος Σωζόμενος Κύπρος 1513, Άγιος Δημήτριος Κοζάνη τέλη 17ου ‐ αρχές 18ου αι.). Η γενειάδα Του είναι συνήθως πλούσια και χωρίζεται επίσης σε δύο συμμετρικούς βοστρύχους, όπως και η κόμη. Η μορφή Του απεικονίζεται πάνω σε λευκό ύφασμα, το οποίο άλλοτε είναι τεντωμένο, όπως παραδίδουν οι πηγές και απαιτεί η παλαιότερη εικονογραφική παράδοση και άλλοτε παρουσιάζεται με τις δύο κάθετες κροσσωτές πλευρές δεμένες σε κόμβους, από τους οποίους φαίνεται αναρτημένο. Ο André Grabar [ʹʹLa Sainte Face de Laon: Le Mandylion dans l’ art Orthodoxeʺ, Zographika 3, Prague (1931), 5‐45] διακρίνει δύο εικονογραφικούς τύπους του Μανδηλίου, έναν πρώιμο (12ο ‐ 13ο αι.) και έναν μεταγενέστερο (βʹ μισό 13ου αι.). Στον πρώτο τύπο, το κομμάτι υφάσματος είναι τετράγωνο και τεντωμένο, ενώ στον δεύτερο το Μανδήλιο εικονίζεται με δύο τρόπους, είτε πιάνεται από τις δύο πάνω άκρες του, είτε οι δύο στενές του πλευρές δένονται έτσι ώστε το ύφασμα να αποκτά ωοειδές σχήμα και τα άκρα του να πέφτουν ελεύθερα.

Κύπρος, Λαγουδερά, Παναγία του Άρακος, 1192.

Κύπρος, Κάτω Λεύκαρα, Αρχάγγελος Μιχαήλ, τέλη 12ου αι.

Άλλα αντίγραφα του Ιερού Μανδηλίου που διεκδικούσαν στο παρελθόν αυθεντικότητα:

Το Πέπλο της Βερόνικας

Αντίγραφο του Πέπλου της Βερόνικας από το 1617
που βρίσκεται στο παλάτι Hofburg στη Βιέννη.

Το αντίγραφο του Ιερού Μανδηλίου της Γένοβας (Ιταλία).
Το πλαίσιο είναι βυζαντινό, της παλαιολόγειας εποχής.

Το αντίγραφο του Ιερού Μανδηλίου του Manopello (Ιταλία).

Σχετικές αναρτήσεις:

129 - Το βυζαντινό αντίγραφο του Αγίου Μανδηλίου στη Γένοβα