η Λειψανοθήκη: 280 - Εικονογραφικός κατάλογος των καρφιών της Σταύρωσης (α' μέρος)

Κυριακή 2 Μαρτίου 2014

280 - Εικονογραφικός κατάλογος των καρφιών της Σταύρωσης (α' μέρος)

Εικονογραφικός κατάλογος των καρφιών της Σταύρωσης (α' μέρος) http://leipsanothiki.blogspot.be/

Τοιχογραφία του 9ου αιώνα με μία σπάνια λεπτομέρεια. Δείχνει δύο υπηρέτες
να καρφώνουν τα πόδια του Ιησού. Από την κρύπτη του αββαείου
του Αγίου Μαξιμίνου, επισκόπου Τρεβήρων, στην Trier της Γερμανίας.

Πρόσφατη γερμανική επιστημονική εργασία (του 2010) ασχολήθηκε με τη διάδοση των καρφιών της Σταύρωσης (=Τίμιοι Ήλοι) στην Ευρώπη. Ο συγγραφέας της δημιούργησε έναν χάρτη, όπου τοποθέτησε σημάδι σε όποια πόλη της Ευρώπης υπάρχει ιστορική μνεία για ύπαρξη ήλου της Σταύρωσης εκεί. Επειδή ο συγγραφέας της εργασίας δεν έκανε αυτοψία, αλλά χρησιμοποίησε μόνον βιβλιογραφικές και ιστορικές πηγές, η λειψανοθήκη αποφάσισε να ψάξει, είτε με αυτοψία είτε στο παγκόσμιο διαδίκτυο, να βρει και να δημοσιεύσει, όσο αυτό είναι δυνατό, φωτογραφίες αυτών των ήλων. Ταυτόχρονα να μεταφράσει τον κατάλογο και να προσθέσει περαιτέρω καρφιά της Σταύρωσης που δεν περιλαμβάνονται σε αυτόν.

Χάρτης με τα μέρη όπου υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες για ύπαρξη καρφιών της Σταύρωσης.

Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας θα δημοσιευθούν σταδιακά, επειδή η αναζήτηση αποδεικνύεται κοπιώδης. Αυτός ο εικονογραφικός κατάλογος των καρφιών της Σταύρωσης θα προσπαθήσει να "εικονογραφήσει" με φωτογραφίες, σχέδια ή ιστορικές αναφορές κάθε τέτοιο καρφί που θεωρούνταν, ιδιαίτερα τον Μεσαίωνα, ως αληθινός, αυθεντικός Τίμιος Ήλος της Σταύρωσης του Χριστού.

Διαβάστε περισσότερα παρακάτω:

Μερικά προαπαιτούμενα για να διαβαστεί σωστά αυτός ο εικονογραφικός κατάλογος:

1. Ο μεγάλος αριθμός των εμφανιζόμενων καρφιών οφείλεται σε πολλούς λόγους, πχ

- σε τεμαχισμό τους (κοινή πρακτική, για παράδειγμα από το καρφί της Trier στη Γερμανία αποσπάστηκαν δύο κομμάτια από την άκρη του και δόθηκαν, ως δώρα, σε ναούς ή μονές στην Toul της Γαλλίας και στο Wilton, Essex της Αγγλίας),

- σε δημιουργία νέων καρφιών που φέρουν ενσωματωμένα ελαχιστότατα ρινίσματα από καρφιά αρχαία που θεωρούνταν αυθεντικά,

- σε αντίγραφά τους που κατά το πέρασμα του χρόνου και τις ιστορικές μεταβολές της Ευρωπαϊκής ηπείρου "ξεχνιέται" η καταγωγή τους και τιμώνται σε κάποια ιστορική στιγμή ως αυθεντικά,

- σε καρφιά, δώρα Παπών και ηγεμόνων (βασιλέων, αυτοκρατόρων), που είναι δύσκολο να αμφισβητηθεί η αυθεντικότητά τους από αυτόν που τα λαμβάνει ως δώρο,

- σε καρφιά που ξεκινούν ως λείψανα τρίτης κατηγορίας (δηλ, καρφιά αντίγραφα "αυθεντικών" που για ορισμένο χρονικό διάστημα έρχονται σε επαφή με τα αυθεντικά), αλλά κατά τη διάρκεια του χρόνου μετατρέπονται σε πρώτης κατηγορίας, δηλ σε αυθεντικά,

- σε ψευδή καρφιά, αφού η "ιστορική" προφορική παράδοση που τα συνοδεύει είναι καταφανώς απίθανη,

- και προφανώς σε πλαστά καρφιά που "εφευρίσκονται" από ανταγωνίστριες πόλεις, επισκοπές, βασίλεια κτλ στο διαρκές παιχνίδι εξουσίας και ισχύος στη Μεσαιωνική Ευρώπη.

2. Ο κατάλογος που βασίζεται στον χάρτη και στην επιστημονική ιστορική εργασία δεν είναι πλήρης. Η λειψανοθήκη για παράδειγμα εντόπισε καρφί της Σταύρωσης στη Ρωσία, στη Γεωργία, στη Θάσο, στην Κρήτη, αλλά και στην Κύπρο. Επίσης είναι αδιευκρίνιστος ο αριθμός των καρφιών της Βενετίας, αφού φαίνεται να είναι περισσότερα από τρία, όπως θα δούμε στην αντίστοιχη εγγραφή. Πιθανότατα λοιπόν ενδελεχέστερη έρευνα στον Ανατολικό κόσμο (Ελλάδα, Κύπρος, Βαλκάνια, Ρωσία) να αποκαλύψει μερικά ακόμα καρφιά.

3. Οι αναρτήσεις της λειψανοθήκης για τον εικονογραφικό κατάλογο των καρφιών της Σταύρωσης περιγράφουν μία ιστορική στιγμή που χάνεται γρήγορα. Εκτός μερικών τόπων της Ιταλίας, όπου το καρφί τιμάται με λιτάνευση ή και άλλες τελετές και συνεπώς η ύπαρξή του είναι συνυφασμένη με τις θρησκευτικές πρακτικές της τοπικής κοινότητας, οπουδήποτε αλλού, τα καρφιά αρχίζουν να "εξαφανίζονται". Άλλα βρίσκονται σε επισκοπικά μουσεία ή θησαυρούς καθεδρικών, ιδιαίτερα όταν η λειψανοθήκη τους είναι σπουδαία από καλλιτεχνικής άποψης, ενώ άλλα φαίνεται να "παραπετώνται", αφού η πρόσβαση σε αυτά δεν είναι πια δυνατή.

4. Είναι πολύ δύσκολο, ως αδύνατο, να καταλάβουμε μία άλλη ιστορική εποχή. Ζούμε κλεισμένοι σε μια ιστορική θεώρηση του κόσμου σαν ένα χρυσόψαρο στη γυάλα και βλέπουμε γύρω μας θολά και παραμορφωμένα κάθε άλλο ιστορικό κόσμο (και μιλώ εδώ για τους ειδικούς με βαθειά γνώση των ιστορικών πηγών, όχι για τους αδαείς). Η ιστορία των νοοτροπιών και των συμπεριφορών μπορεί να φωτίσει εν μέρει την "πραγματικότητα" μιας περασμένης ιστορικής εποχής, αλλά δεν θα έπρεπε, περιτρέχοντας αυτόν τον κατάλογο, να "ειρωνευτούμε" ή να "ευκολοκρίνουμε" από ημιμάθεια ή "πολυξερισμό" νοοτροπίες και συμπεριφορές μίας περασμένης ιστορικά εποχής, ιδιαίτερα αυτής του Ευρωπαϊκού Μεσαίωνα.

Ας δούμε όμως τι γνωρίζουμε για τα καρφιά της Σταύρωσης. Από το παρακάτω κείμενο εκ του κατά Ιωάννην ευαγγελίου ((20, 25-27): ἔλεγον οὖν αὐτῷ οἱ ἄλλοι μαθηταί· ἑωράκαμεν τὸν Κύριον. ὁ δὲ εἶπεν αὐτοῖς· ἐὰν μὴ ἴδω ἐν ταῖς χερσὶν αὐτοῦ τὸν τύπον τῶν ἥλων, καὶ βάλω τὸν δάκτυλόν μου εἰς τὸν τύπον τῶν ἥλων, καὶ βάλω τὴν χεῖρά μου εἰς τὴν πλευρὰν αὐτοῦ, οὐ μὴ πιστεύσω. Καὶ μεθ' ἡμέρας ὀκτὼ πάλιν ἦσαν ἔσω οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ καὶ Θωμᾶς μετ' αὐτῶν. ἔρχεται ὁ ᾿Ιησοῦς τῶν θυρῶν κεκλεισμένων, καὶ ἔστη εἰς τὸ μέσον καὶ εἶπεν· εἰρήνη ὑμῖν. εἶτα λέγει τῷ Θωμᾷ· φέρε τὸν δάκτυλόν σου ὧδε καὶ ἴδε τὰς χεῖράς μου, καὶ φέρε τὴν χεῖρά σου καὶ βάλε εἰς τὴν πλευράν μου, καὶ μὴ γίνου ἄπιστος, ἀλλὰ πιστός μπορούν να εξαχθούν ίσως τα ακόλουθα λογικά συμπεράσματα:

- τα καρφιά πρέπει να είχαν ικανό μέγεθος, αφού στις διατρήσεις των χωρούσε το δάκτυλο ενός άνδρα,

- και πρέπει να ήσαν μεγάλα, αφού έπρεπε να συγκρατήσουν το σώμα του Χριστού στον σταυρό.

Η εύρεση των καρφιών της Σταύρωσης αποδίδεται στην Αγία Ελένη, μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Η ίδια, σε μεγάλη ηλικία (πρέπει να ήταν περίπου 78 χρονών, όταν ξεκίνησε το ταξίδι της στα Ιεροσόλυμα προς το τέλος του 326), διεξήγαγε μεγάλες ανασκαφές, κατά τις οποίες βρέθηκαν οι τόποι της Γέννησης, της Σταύρωσης και της Ανάστασης του Χριστού. Εκεί βρήκε επίσης και τον Τίμιο Σταυρό, τους Τίμιους Ήλους και άλλα όργανα του Πάθους του Χριστού. Τη σχετική παράδοση, η οποία ήδη από το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα είχε εξαπλωθεί σε ολόκληρη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία (η Ελένη πέθανε στο πρώτο μισό του 4ου αιώνα), έχουν εγκολπωθεί τόσο η Ορθόδοξη Εκκλησία όσο και η Καθολική.

Είναι πλέον αποδεκτό από όλους σήμερα ότι τα καρφιά της Σταύρωσης του Χριστού ήσαν τέσσερα, παρόλο που για πολύ χρόνο η Καθολική Δύση αμφιταλαντευόταν μεταξύ τριών και τεσσάρων (αρχικά ακόμα και τα δύο καρφιά υποστηρίχτηκαν παραπέμποντας στον Αμβρόσιο Μεδιολάνων), και ακόμη ήσαν σιδερένια, χειροποίητα και ρωμαϊκά κατά τον τύπον τους.

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΚΑΡΦΙΩΝ ΤΗΣ ΣΤΑΥΡΩΣΗΣ (Α΄ΜΕΡΟΣ)

Ο αριθμός παραπέμπει στο αντίστοιχο σημείο στον χάρτη.

ΠΡΙΝ ΤΟ 900 (3 εγγραφές)

1. Κωνσταντινούπολη

Τα καρφιά της Σταύρωσης του Χριστού βρίσκονται στην Κωνσταντινούπολη.

Θεοδώρητος ο Κύρου (περ. 393 – περ. 457), Εκκλησιαστική Ιστορία.

Σωζομενός ή Σωζόμενος (περ. 400 - περ. 450), Εκκλησιαστική Ιστορία.

Σωκράτης ο Σχολαστικός (περ. 380 - περ. 440), Εκκλησιαστική Ιστορία.

2. Aachen (Γερμανία)

Ο θησαυρός των λειψάνων του Καρλομάγνου στο Άαχεν περιείχε ένα καρφί της Σταύρωσης πριν το 900. Είναι το ίδιο με την εγγραφή 13.

Η λειψανοθήκη που περιέχει και το καρφί της Σταύρωσης του Καρλομάγνου, Aachen, Γερμανία.

3. Trier (Γερμανία)

Ο Θησαυρός του Καθεδρικού της Τρηρ περιέχει ένα καρφί της Σταύρωσης. Αν και η τοπική παράδοση ανάγει την κατοχή του σε δωρεά της Αγίας Ελένης, σήμερα πιστεύεται ότι προερχόταν από τον Καρλομάγνο. Μέχρι το 800, οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες δεν έδιναν τίποτα από τα ιερά κειμήλια που συγκέντρωναν στην Κωνσταντινούπολη σε άλλους ηγεμόνες. Η πρώτη εξαίρεση γίνεται μάλλον για τον Καρλομάγνο, ιδιαίτερα όταν αυτός στέφθηκε στη Ρώμη Αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Imperator Romanorum) την ημέρα των Χριστουγέννων του έτους 800.

Το καρφί της Σταύρωσης της Trier (Γερμανία).

Δύο μικρά τμήματα του καρφιού της Τρηρ θα καταλήξουν: α) η άκρη της μύτης του καρφιού της Τρηρ στον Καθεδρικό της γαλλικής πόλης Toul (βλ εγγραφή 10) και β) άλλο ένα μικρό τεμάχιο σε αββαείο στην περιοχή Wilton του Έσσεξ της Αγγλίας (βλ εγγραφή 12).

Βυζαντινά καρφιά με κυλινδρικές κεφαλές (8,8 και 8 εκ.).
Από την Αρχαία Κόρινθο.

Περισσότερες πληροφορίες:

151 - Ο Τίμιος Ήλος της Σταύρωσης του Χριστού στην Τρηρ της Γερμανίας

ΜΕΤΑΞΥ 900 - 1204 (9 εγγραφές)

4. Κωνσταντινούπολη

Δύο από τα καρφιά της Σταύρωσης βρίσκονταν πριν το 1204 στο παλάτι του Βουκολέοντος στην Κωνσταντινούπολη. Έντεκα διαφορετικές μεσαιωνικές πηγές (από αυτόπτες μάρτυρες), περιγράφουν τα καρφιά αυτά που φυλάσσονταν τότε στην παλατινή εκκλησία της Θεοτόκου του Φάρου. Μία πηγή από αυτές είναι ο σκευοφύλακας της Θεοτόκου του Φάρου στα τέλη του 12ου αιώνα, Νικόλαος Μεσαρίτης (ρήτορας, θεολόγος, συγγραφέας και αργότερα Μητροπολίτης Εφέσου), ο οποίος σε ρητορική έκφραση (δεκάλογος) θα επαινέσει δέκα ιερά κειμήλια, ανάμεσα σε αυτά και Τίμιο Ήλο.

Απόσπασμα από τον Δεκάλογο του Νικόλαου Μεσαρίτη.

Περισσότερες πληροφορίες:

279 - Ο δεκάλογος του Νικόλαου Μεσαρίτη, σκευοφύλακα της Θεοτόκου του Φάρου

111 - Τα ιερά κειμήλια της Θεοτόκου του Φάρου στη βυζαντινή Κωνσταντινούπολη

5. Gniezno (Πολωνία)

Η "Ιερά Λόγχη του Αγίου Μαυρικίου", μέρος από τα insignia των Πολωνών βασιλέων, ήταν αντίγραφο της "αυθεντικής" Ιεράς Λόγχης (του τύπου της Βιέννης) και προσφέρθηκε στον Πολωνό βασιλέα Bolesław I Chrobry (παλαιότερα γνωστός ως ο Μέγας Bolesław Α΄) στην έδρα του το Gniezno, το 1000 μ.Χ., από τον Όθωνα Γ΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Στην Ιερά Λόγχη του Αγίου Μαυρικίου ενσωματώθηκε και ένα καρφί της Σταύρωσης. Το καρφί αυτό της Σταύρωσης κλάπηκε το 1669 από τον Πολωνό βασιλιά Jan II Kazimierz Waza, σουηδικής καταγωγής, όταν παράτησε την Πολωνία και κατέφυγε στο Παρίσι. Αργότερα το χάρισε στο αββαείο του Σεν Ζερμέν ντε Πρε (γαλλ. St-Germain-des-Prés) στο Παρίσι, όταν έγινε ηγούμενος αυτού του αββαείου. Χάθηκε το 1793 κατά τη διάρκεια της λεηλασίας του αββαείου του Σεν Ζερμέν ντε Πρε από τις δυνάμεις της Γαλλικής Επανάστασης. Από την Ιερά Λόγχη του Αγίου Μαυρικίου σώζεται σήμερα μόνο η κεφαλή της που φυλάσσεται στον Θησαυρό του Καθεδρικού της Κρακοβίας, στην Πολωνία.

Η Ιερά Λόγχη του Αγίου Μαυρικίου.

6. Goslar (Γερμανία)

<ερευνάται>

7. Modena (Ιταλία)

<ερευνάται>

8. Roskilde (Δανία)

Ο χρυσός βυζαντινός εγκόλπιος κειμηλιακός σταυρός του 10ου-11ου αιώνα, ο επονομαζόμενος σταυρός Ρόσκιλε (Roskilde), δεν περιέχει μία ακίδα Τίμιου Ξύλου, σύμφωνα με G. Staecker, Rex regum et dominus dominorum (Στοκχόλμη 1999), αλλά μικροτεμάχιο από Ήλο της Σταύρωσης.

Ο βυζαντινός εγκόλπιος κειμηλιακός σταυρός του Roskilde (Δανία).

Περισσότερες πληροφορίες:

166 - Ο βυζαντινός κειμηλιακός σταυρός του Ρόσκιλε της Δανίας

9. Saint Denis (Γαλλία)

Το αββαείο Saint Denis στο Παρίσι είχε στην κατοχή του καρφί της Σταύρωσης και το οποίο, σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ήταν δώρο του εικονομάχου βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Ε' στον Καρλομάγνο. Το καρφί βρισκόταν στο Aαchen μέχρι που ήρθε στα χέρια του Κάρολου του Φαλακρού, ο οποίος το μεταβίβασε στο αββαείο του Saint Denis στο Παρίσι. Το καρφί όμως της Σταύρωσης του αββαείου του Saint Denis στο Παρίσι μαρτυρείται με σιγουριά μόλις τον 11ο αιώνα. Σήμερα θεωρείται ότι το καρφί της Σταύρωσης της Παναγίας των Παρισίων (βλ εγγραφή 35) είναι το καρφί του αββαείου του Saint Denis, παρόλο που η Παναγία των Παρισίων, σύμφωνα με τις μεσαιωνικές πηγές, επεδείκνυε στους πιστούς ένα άλλο, διαφορετικό καρφί της Σταύρωσης.

Το οικόσημο του αββαείου Saint Denis στο Παρίσι.
Στο κέντρο παριστάνεται το καρφί της Σταύρωσης που είχε
στην κατοχή του, τουλάχιστον από τον 11ο αιώνα.

Το καρφί της Σταύρωσης της Παναγίας των Παρισίων στο Παρίσι, κάτω από τεμάχιο Τιμίου Ξύλου
βυζαντινής προέλευσης (από τον Μανουήλ Κομνηνό Α΄). Πιστεύεται ότι ίσως είναι το ίδιο με αυτό
του αββαείου Saint Denis.

10. Toul (Γαλλία)

Ο γερμανικής καταγωγής επίσκοπος της Toul Gérard de Toul (935 - 994) έλαβε ως δώρο τη μύτη από το καρφί της Σταύρωσης της Trier (A), το οποίο τοποθέτησε σε μία μεγάλη λειψανοθήκη στον Καθεδρικό της Toul. Είναι γνωστό ότι ο επίσκοπος και μετέπειτα άγιος της Καθολικής εκκλησίας Gérard de Toul κάλεσε πολλούς Έλληνες λόγιους να διδάξουν στις εκκλησιαστικές σχολές που ίδρυσε στην περιφέρεια της επισκοπής του.

Σχηματική παράσταση του καρφιού της Σταύρωσης της Trier με τα ελλείποντα τεμάχια (Α και Β).

Άρθρο για το καρφί της Σταύρωσης της Toul.
Σύμφωνα με την εφημερίδα σώθηκε από μία γυναίκα την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης.

Το καρφί της Σταύρωσης της Toul.

11. Esztergom (Ουγγαρία)

Γύρω στο 100 μ.Χ., ο βασιλιάς της Ουγγαρίας είχε στην κατοχή του στο Esztergom (πρωτεύουσα της Ουγγαρίας από τον 10ο αιώνα ως τα μέσα του 13ου) μία Ιερά Λόγχη με καρφί της Σταύρωσης. Ήταν δώρο του Όθωνα Γ΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ο οποίος έδωσε από μία τέτοια λόγχη στον Πολωνό βασιλέα Bolesław I Chrobry, αλλά και στον Ούγγρο βασιλέα Στέφανο Α' ή Άγιο Στέφανο, σε μια προσπάθεια επέκτασης της επιρροής του στην Ανατολική Ευρώπη. Σήμερα και η Ιερά Λόγχη της Ουγγαρίας και το καρφί της Σταύρωσης λανθάνουν.

Μικρογραφία από εικονογραφημένο ευαγγέλιο του Όθωνα Γ'
(Μόναχο, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 4453).
Παριστάνει τον ίδιον και μπροστά του τον Πολωνό και Ούγγρο βασιλέα
να κρατούν τις Ιερές Λόγχες με τα καρφιά της Σταύρωσης.

12. Wilton, Essex (Αγγλία)

Πριν το 975, ένα τεμάχιο από το καρφί της Σταύρωσης της Trier (B) αγοράστηκε από το αββαείο ατο Wilton, Essex της Αγγλίας. Η πώληση έγινε από τους επισκόπους της Trier. Το αββαείο έχει προ πολλού εκλείψει χωρίς να αφήσει ούτε καν ορατά ερείπια και το τεμάχιο από το καρφί της Σταύρωσης της Trier λανθάνει.