η Λειψανοθήκη: 359 - Η βυζαντινή σταυροθήκη Τιμίου Ξύλου του Βησσαρίωνα

Δευτέρα 20 Οκτωβρίου 2014

359 - Η βυζαντινή σταυροθήκη Τιμίου Ξύλου του Βησσαρίωνα

Η βυζαντινή σταυροθήκη Τιμίου Ξύλου του Βησσαρίωνα http://leipsanothiki.blogspot.be/

Η αριστουργηματική βυζαντινή σταυροθήκη Τιμίου Ξύλου του Βησσαρίωνα.
Gallerie dell'Accademia, Βενετία.

Ο Βησσαρίων ο Τραπεζούντιος (Τραπεζούντα, 2 Ιανουαρίου 1403 - Ραβέννα 18 Νοεμβρίου 1472) ήταν Βυζαντινός λόγιος, μαθητής του διαπρεπούς φιλοσόφου Γεωργίου Πλήθωνα Γεμιστού, κληρικός, μητροπολίτης Νίκαιας, τιτουλάριος Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης, Καρδινάλιος της Καθολικής εκκλησίας, όπως είναι περισσότερο γνωστός, και παραλίγο Πάπας Ρώμης, αφού για πολύ μικρή διαφορά ψήφων δεν έγινε ποντίφικας το 1455 και το 1458 (ήρθε δεύτερος). Αποτελεί μία από τις σημαντικότερες μορφές του βυζαντινού και ιταλικού ουμανισμού της κοσμοϊστορικής εποχής της μετάβασης από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση, αλλά είναι και ταυτόχρονα άνθρωπος 'καταραμένης μνήμης' για τον νεοελληνισμό.

Ο Βησσαρίων.
Έργο του Joos van Gent. Μουσείο του Λούβρου.

Με τον Πλήθωνα μυήθηκε στην πλατωνική φιλοσοφία, της οποίας αργότερα θα γίνει ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους στην Δύση. Κατά την περίπου πενταετή παραμονή του στον Μυστρά μπόρεσε να αντιληφθεί την κρισιμότητα της θέσης που βρισκόταν τότε ο βυζαντινός ελληνισμός και του γεννήθηκε ο σταθερός προσανατολισμός για προσέγγιση με τη Δύση. Εξ αυτού του λόγου έκανε πολλά διαβήματα προς τους Παλαιολόγους, Δεσπότες του Μυστρά, αδελφούς του αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄, με τους οποίους είχε δημιουργήσει φιλικές σχέσεις για την αναγκαιότητα της παραπάνω προσέγγισης.

Διαβάστε περισσότερα παρακάτω:

Η βυζαντινή σταυροθήκη Τιμίου Ξύλου του Βησσαρίωνα.

Το 1436 έγινε ηγούμενος σε μοναστήρι της Κωνσταντινούπολης. Το 1437, όταν ο Αυτοκράτορας Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος αποφάσισε να μεταβεί στη Φεράρα επικεφαλής της ορθόδοξης αντιπροσωπείας προκειμένου να διαπραγματευτεί με τους ρωμαιοκαθολικούς την ένωση των Εκκλησιών και την παροχή στρατιωτικής βοήθειας προς το Βυζάντιο, κάλεσε τον Βησσαρίωνα να τον συνοδεύσει στη Σύνοδο και μάλιστα για περισσότερη επισημότητα φρόντισε να χειροτονηθεί μητροπολίτης Νίκαιας. Στη βυζαντινή αυτή αντιπροσωπία στη Σύνοδο της Φεράρας-Φλωρεντίας ο Βησσαρίων αναδείχθηκε ως ο διαπρεπέστερος εκπρόσωπος των ενωτικών, αν και αρχικά ανήκε στην παράταξη των ανθενωτικών. Σημειώνεται ότι κατά τις συζητήσεις που διεξάχθηκαν ο Βησσαρίων αρχικά υποστήριξε τις ορθόδοξες θέσεις, ενώ προοδευτικά έγινε συμβιβαστικός. Αποδέχθηκε την προσθήκη στο Σύμβολο της Πίστεως του "φιλιόκβε", υποστηρίζοντας την ισοτιμία των εκφράσεων "εκ του Υιού" και "δια του Υιού", ενώ στο επίμαχο σημείο του "καθαρτηρίου πυρός" έκλινε προς τις απόψεις των Καθολικών. Τελικά η εν λόγω σύνοδος έληξε με την υπογραφή του "Όρου της Ενώσεως". Στις 6 Ιουλίου του 1439 ήταν αυτός που ανέγνωσε στα ελληνικά την διακήρυξη της ένωσης των Εκκλησιών στον καθεδρικό ναό της Φλωρεντίας, παρουσία του πάπα Ευγενίου του Δ΄ και του αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου.

Ο Βησσαρίων με τη σταυροθήκη.
Έργο ανωνύμου Βενετσιάνου του 16ου αιώνα.

Μετά το πέρας της Συνόδου επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, όπου του ανακοινώθηκε η προαγωγή του σε Καρδινάλιο από τον Πάπα Ευγένιο Δ΄. Στο μεταξύ στη Βασιλεύουσα υπήρξε μεγάλη ένταση από τους ανθενωτικούς και η παραμονή του Βησσαρίωνα εκεί θεωρούμενου ως πρωτεργάτη της υπογραφής της Ένωσης και προδότη της πίστεως ήταν ιδιαίτερα δύσκολη, έτσι το 1441 αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη και να μεταβεί στη Δύση για να αναλάβει τα καθήκοντά του ως καρδινάλιος.

Ο Βησσαρίων με τη σταυροθήκη.
Έργο του Gentile Bellini, 1472-3. National Gallery, Λονδίνο.

Το 1450 ο Πάπας Νικόλαος Ε΄ του ανέθεσε την διακυβέρνηση της Μπολόνιας, τότε μέρος του παπικού κράτους, ενώ ο νέος Πάπας Πίος Β΄ έκανε τον Βησσαρίωνα έναν από τους σημαντικότερους συμβούλους του. Το κύριο μέλημα του Πίου Β΄ ήταν η οργάνωση μιας Σταυροφορίας εναντίον των Τούρκων, οι οποίοι με τις επεκτατικές τους τάσεις αποτελούσαν τον υπ' αριθμόν ένα κίνδυνο για τον χριστιανικό κόσμο, κυρίως τη Βενετία και την Ουγγαρία. Το 1459 ο Πάπας οργάνωσε μία πανευρωπαϊκή σύνοδο στη Μάντοβα για την οργάνωση της Σταυροφορίας πετυχαίνοντας ωστόσο πολύ μικρή ανταπόκριση μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων της Ευρώπης. Κύριος διαπραγματευτής και αντιπρόσωπος του Πάπα ήταν ο Βησσαρίωνας.

Το νέο της άλωσης της Κωνσταντινούπολης το 1453 τον βρήκε στη Μπολόνια και από εκείνη την στιγμή ο ίδιος έγινε σημείο αναφοράς για τους Έλληνες πρόσφυγες που κατέφευγαν στην Ιταλία και που σε αυτόν έβρισκαν έναν προστάτη. Κύριο μέλημα του όμως, κυρίως μετά το σοκ της άλωσης της Πόλης, ήταν η διάσωση της κλασσικής ελληνικής κληρονομιάς από την τουρκική επέκταση. Με τα οικονομικά μέσα που είχε στην διάθεσή του ως καρδινάλιος άρχισε να συγκεντρώνει ελληνικά χειρόγραφα από τον ελληνικό χώρο και να προωθεί τις ελληνικές σπουδές στην Δύση, τοποθετώντας σε έδρες ελληνικών τους πιο μορφωμένους Έλληνες που έρχονταν από την κατακτημένη Ελλάδα, κυρίως την Κωνσταντινούπολη.

Η βυζαντινή σταυροθήκη Τιμίου Ξύλου του Βησσαρίωνα.

Το 1468 θα χαρίσει στην πόλη της Βενετίας την ανεκτίμητη βιβλιοθήκη του: σχεδόν 1000 χειρόγραφα, ελληνικά και λατινικά, που θα αποτελέσουν τον πυρήνα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης της Βενετίας. Κυρίως όμως, τα βιβλία αυτά έπρεπε, σύμφωνα με τις επιθυμίες του ίδιου του Βησσαρίωνα, να είναι στην διάθεση των Ελλήνων για να μην ξεχάσουν ποιες είναι οι ρίζες τους τώρα που δεν είχαν πατρίδα.

Ο Βησσαρίων αρρώστησε και πέθανε στις 18 Νοεμβρίου 1472 στην Ραβέννα. Η κηδεία του έγινε μερικές ημέρες αργότερα στην εκκλησία των Αγίων Αποστόλων στην Ρώμη, που ήταν στη δικαιοδοσία του, παρουσία των άλλων καρδιναλίων και του Πάπα. Εκεί βρίσκεται σήμερα ο τάφος του με επιγραφή στα ελληνικά που συνέθεσε ο ίδιος ενώ ακόμη ζούσε: "ΤΟΥΤΕΤΙ ΒΗΣΣΑΡΙΩΝ ΖΩΝ ΑΝΥΣΑ ΣΩΜΑΤΙ ΣΗΜΑ ΠΝΕΥΜΑ ΔΕ ΦΕΥΞΕΙΤΑΙ ΠΡΟΣ ΘΕΟΝ ΑΘΑΝΑΤΟΝ, που σημαίνει "Ενώ ακόμη ζούσα ο Βησσαρίων ανήγειρα αυτό το μνημείο για το σώμα· το πνεύμα θα πάει στον αθάνατο Θεό".

Η επιτύμβια επιγραφή στον τάφο του Βησσαρίωνα. Αριστερά και δεξιά το έμβλημά του.
Παρουσιάζει ένα σταυρό και το καπέλλο του καρδιναλίου.Από τον ουρανό, ακτίνες ακτινοβολούν
πάνω στον σταυρό που τον κρατούν δύο χέρια που αντιπροσωπεύουν την Ελληνική και τη Λατινική
εκκλησία, δείγμα της αφοσίωσης και της πίστης του στην Ένωση των εκκλησιών.

Το 1472 ο Καρδινάλιος Βησσαρίων χάρισε στη Scuola Grande di Santa Maria della Carita στη Βενετία μία βυζαντινή σταυροθήκη Τιμίου Ξύλου, η οποία περιείχε δύο τεμάχια Τιμίου Ξύλου, δύο τεμάχια από τον χιτώνα του Χριστού και ένα χρυσό σταυρό. Όλα αυτά βρίσκονται μέσα σε ένα ορθογώνιο ξύλινο πλαίσιο επιζωγραφισμένο με τη Σταύρωση και με διάφορες σκηνές από τα Πάθη του Χριστού. Η σταυροθήκη του Βησσαρίωνα θα καταλήξει στη Βιέννη την εποχή του Ναπολέοντα, αλλά θα επιστρέψει στη Βενετία μετά το τέλος της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας. Θα ανοιχθεί το 2010 (πρώτη φορά μετά από 250 χρόνια), θα φωτογραφηθούν όλα τα μέρη της και θα συντηρηθεί στη Φλωρεντία, όπου και θα μελετηθεί σε βάθος για περισσότερα από δύο χρόνια. Σήμερα βρίσκεται στο μουσείο Gallerie dell'Accademia της Βενετίας.

Το καπάκι της σταυροθήκης με την ωραιότατη παράσταση της Σταύρωσης.

Η βυζαντινή σταυροθήκη Τιμίου Ξύλου του Βησσαρίωνα ανοιχτή.
Στο εσωτερικό ενσωματωμένος ο χρυσός σταυρός της Ειρήνης Παλαιολογίνας.
Πάνω σε θήκες με κρύσταλλο δύο τεμάχια Τιμίου Ξύλου, ενώ στο κάτω μέρος σε αντίστοιχες θήκες
δύο τεμάχια από τον χιτώνα του Χριστού.

Ο αριστουργηματικός χρυσός σταυρός της Ειρήνης Παλαιολογίνας (η πίσω πλευρά).

Η σταυροθήκη του Βησσαρίωνα έχει ένα ξύλινο συρόμενο καπάκι αγιογραφημένο με την παράσταση της Σταύρωσης, ενώ στο περιμετρικό πλαίσιο υπάρχουν σκηνές από τα Πάθη του Χριστού που θα πρέπει να διαβαστούν από πάνω αριστερά και κάτω, μετά πάνω δεξιά και κάτω και τέλος στο κάτω μέρος από το σώμα του Εσταυρωμένου Χριστού. Όταν το καπάκι της σταυροθήκης είναι ανοιχτό βλέπουμε έναν αριστουργηματικό σταυρό, ένα λεπτοδουλεμένο περίτεχνο και χρυσό συρματούργημα (φιλιγκράν), που σύμφωνα με τις επιγραφές που φέρει ανήκε στην Ειρήνη Παλαιολογίνα. Στο πάνω μέρος δεξιά και αριστερά δύο σεβίζοντες αρχάγγελοι, ενώ στο κάτω μέρος ο Μέγας Κωνσταντίνος και η Αγία Ελένη. Σε τέσσερεις θήκες που κλείνουν με κρύσταλλο, υπάρχουν δύο τεμάχια Τιμίου Ξύλου (πάνω) και δύο τεμάχια από σκούρο μπλε χονδροϋφασμένο πανί που προέρχονται από τον χιτώνα του Χριστού (κάτω).

Τεμάχιο Τιμίου Ξύλου στη βυζαντινή σταυροθήκη Τιμίου Ξύλου του Βησσαρίωνα.

Τα δύο τεμάχια από τον χιτώνα του Χριστού στη βυζαντινή σταυροθήκη Τιμίου Ξύλου του Βησσαρίωνα.

Η σταυροθήκη του Βησσαρίωνα έμεινε για πολλούς αιώνες κλειστή και ήταν συνεπώς απρόσιτη στους ερευνητές που αδυνατούσαν να μελετήσουν τις χαραγμένες στον σταυρό επιγραφές. Η ανάγνωση της επιγραφής, που μνημονεύει την Ειρήνη Παλαιολογίνα, αποτελεί κομβικό στοιχείο για την κατανόηση της ιστορίας του σπουδαίου αυτού έργου.

Οι επιγραφές είναι:

1.

Τὸν κοσμοπροσκύνητον σταυρικὸν τύπον
ἀργυροκοσμεῖ ἀδελφοῦ βασιλέως
Εἰρήνη θυγάτηρ Παλαιολογίνα
σωτηρίας ἔντευξιν, λύτρον πταισμάτων.

ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΝ[ΕΥΜΑΤ]ΙΚΟΥ

Πρόκειται για την Ειρήνη Παλαιολογίνα, αδελφή του Δημητρίου Παλαιολόγου, του νεώτερου γιού του Ανδρόνικου Β΄, αδελφού του τότε συναυτοκράτορα Μιχαήλ Θ΄ Παλαιολόγου, και της Θεοδώρας Κομνηνής. Το 1340 παντρεύτηκε τον Ματθαίο Καντακουζηνό, αυτοκράτορα από το 1353 έως το 1357. Επειδή στην επιγραφή δεν υπάρχει αναφορά στον σύζυγό της, ούτε στο καθεστώς της ως αυτοκράτειρα, υποδηλώνει ότι η κατασκευή του σταυρού είναι παλαιότερη του 1353.