η Λειψανοθήκη: 41 - Ο Τίμιος Σταυρός στα μαύρα νερά της Βενετίας

Κυριακή 6 Ιανουαρίου 2013

41 - Ο Τίμιος Σταυρός στα μαύρα νερά της Βενετίας

Ο Τίμιος Σταυρός στα μαύρα νερά της Βενετίας

Scuola Grande di San Giovanni Evangelista Βενετία

Ο Τίμιος Σταυρός (το μικρό τεμάχιο στην κορυφή)
της Scuola Grande di San Giovanni Evangelista.
Προέρχεται από τα Ιεροσόλυμα και
αποθησαυρίζεται στην Βενετία.
Εθεωρείτο κάποτε σύμβολο της Βενετίας.

Η Scuola Grande di San Giovanni Evangelista (= Μεγάλη Σχολή του Αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή) είναι μια αδελφότητα της Βενετίας, αρχικά μια μεσαιωνική κοινωνική οργάνωση που ιδρύθηκε επάνω σε πνευματικές αρχές.

ο πίνακας του Τιτσιάνου "Πορτρέτο της οικογένειας Vendramin"

Ο σταυρός της Scuola είναι το κεντρικό θέμα στον πίνακα του Τιτσιάνου "Πορτρέτο της οικογένειας Vendramin" (1543-1547). Όπως είναι το βενετικό έθιμο της εποχής, ο πίνακας αναπαριστά μόνο τα άρρενα μέλη της ευγενικής οικογένειας των Vendramin: τα αδέλφια Andrea and Gabriele, καθώς και τους επτά γιους του Andrea. Ένας πρόγονος των Vendramin με το όνομα Andrea ήταν πρόεδρος της Scuola Grande di San Giovanni Evangelista. Ο πίνακας του Τιτσιάνου έχει περιγραφεί ως «ένα από τα ωραιότερα ομαδικά πορτρέτα στην ιστορία της ζωγραφικής». Σήμερα βρίσκεται στην National Gallery του Λονδίνου.

Βενετία, Ιταλία


Φανταστική απεικόνιση των fragellants του 14ου αιώνα. Ο πίνακας είναι του Pierre Grivolas και έγινε το 1906. Βρίσκεται στο μουσείο Calvet.

Η Scuola Grande di San Giovanni Evangelista ιδρύθηκε το 1261 από μια ομάδα flagellants. Οι flagellants ήταν ένα ριζοσπαστικό κίνημα της καθολικής εκκλησίας του 13^ου και 14^ου αιώνα με χαρακτήρα μαχητικό και σταυροφορικό. Χαρακτηριστικό τους ήταν ότι συνήθιζαν να αυτομαστιγώνονται στην διάρκεια δημόσιων τελετών. Η καθολική εκκλησία τους ανακήρυξε αργότερα αιρετικούς, ενώ η Βενετία έθεσε εκτός νόμου τις δημόσιες αυτομαστιγώσεις των μελών τους, την ίδια χρονιά που ιδρύθηκε η αδελφότητά τους.


Χαρακτικό που απεικονίζει τον σταυρό της Scuola. Από το βιβλίο του Jacobo da Voragine, Legendario di Sancti, Βενετία 1518.

Η αδελφότητα με την ίδρυσή της θα επιδοθεί σε φιλανθρωπικές και άλλες κοινωνικές δραστηριότητες καλύπτοντας μερικές από τις φιλανθρωπικές λειτουργίες της πόλης, ενώ ταυτόχρονα θα γίνει προστάτης των τεχνών, για να καταλήξει με το πέρασμα του χρόνου μία από τις πέντε μεγάλες και ισχυρές Scuole Grandi της Βενετίας.

Miracoli della Croce Santissima della Scuola di San Giovanni Evangelista, Βενετία 1590

Χαρακτικό που απεικονίζει τον σταυρό της Scuola.
Από το βιβλίο Miracoli della Croce Santissima della Scuola
di San Giovanni Evangelista, Βενετία 1590.

Το 1369 ο Philip de Mezières, απεσταλμένος του σταυροφορικού Λατινικού Βασιλείου της Ιερουσαλήμ και της Κύπρου, με σκοπό τη συγκέντρωση στρατιωτικής βοήθειας εναντίον των Αράβων, θα δωρήσει στην αδελφότητα ένα τεμάχιο του Τιμίου Σταυρού που εξακολουθεί να κατέχει η αδελφότητα μέχρι και σήμερα. Η παρουσία αυτού του τεμαχίου του Τιμίου Σταυρού θα βοηθήσει την αδελφότητα να γίνει μια πλούσια και ισχυρή οργάνωση, προσελκύοντας πλούσια και ισχυρά μέλη στις τάξεις της, ειδικά μετά από θαύματα που επιτελούσε ο Τίμιος Σταυρός.

Ο σταυρός της Scuola Grande di San Giovanni Evangelista

Τα μέλη της αδελφότητας με την χαρακτηριστική άσπρη στολή τους προσκυνούν τον Τίμιο Σταυρό.
Από πίνακα του Giovanni da Bologna με τίτλο Madonna dell’Umiltà, santi e confratelli della Scuola Grande San Giovanni Evangelista di Venezia που βρίσκεται στην Gallerie dell’Accademia της Βενετίας.

Στα τέλη του 15^ου αιώνα η αδελφότητα ανέθεσε σε γνωστούς αναγεννησιακούς ιταλούς ζωγράφους να ζωγραφίσουν μία σειρά από πίνακες με την ιστορία του τεμαχίου του Τιμίου Σταυρού που κατείχε η ίδια. Από τους πίνακες αυτούς σώζονται μόνον οκτώ και βρίσκονται σήμερα στην κατοχή της Gallerie dell' Accademia της Βενετίας. Είναι οι παρακάτω:

Vittore Carpaccio, Miracolo della Croce a Rialto (1496). Το αντικείμενο αυτού του πίνακα είναι η θεραπεία ενός δαιμονισμένου από τον Πατριάρχη του Grado, Francesco Querini, στο παλάτι του στο Ριάλτο, με την θαυματουργική ενέργεια του Τιμίου Σταυρού της Scuola. Το θαύμα λαμβάνει χώρα στον εξώστη του παλατιού στο πάνω αριστερό μέρος του πίνακα. Η θέση του γεγονότος πάνω αριστερά επιτρέπει την προσοχή να επικεντρωθεί στη γέφυρα του Ριάλτο και στις όχθες του Μεγάλου Καναλιού με την έντονη καθημερινή ζωή του τόπου.

Giovanni Mansueti, Miracolo della Croce in Campo San Lio (περίπου 1496). Αυτός ο πίνακας ασχολείται με ένα θαυμαστό γεγονός που συνέβη το 1474 κατά τη διάρκεια της κηδείας ενός μέλους της Αδελφότητας, που δεν πίστευε σταθερά στη δύναμη του Τιμίου Σταυρού κατά τη διάρκεια της ζωής του. Η λειψανοθήκη που περιέχει το ιερό τεμάχιο οδηγείται στην εκκλησία του Αγίου Λέοντος για την κηδεία, αλλά στην πλατεία έξω από την εκκλησία έγινε τόσο βαρύ που δεν μπορούσε να μεταφερθεί πέρα από ένα σημείο. Έτσι ένας άλλος σταυρός έπρεπε ως εκ τούτου να χρησιμοποιηθεί για την κηδεία. Η παρουσίαση της πλατείας του Αγίου Λέοντος είναι στατική και αναλυτική, ο ρυθμός των σχεδίων των σωμάτων μονότονος και ο χρωματισμός κάπως υπολείπεται σε πλουσιότητα και ενδιαφέρον, αλλά η εικόνα είναι ωστόσο πολύτιμη για την μαρτυρία που προσφέρει για την αρχιτεκτονική και τα κοστούμια της εποχής.

Lazzaro Bastiani, Offerta della reliquia della Croce alla Scuola Grande di San Giovanni Evangelista (περίπου 1496). Αυτός ο πίνακας απεικονίζει την πιο σημαντική στιγμή στην ιστορία του τεμαχίου του Τιμίου Σταυρού για την αδελφότητα: η τελετή κατά την οποία προσφέρθηκε στην Scuola di San Giovanni Evangelista από τον Philip de Mezières, το 1369. Η εκδήλωση, η οποία λαμβάνει χώρα μέσα στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή, φαίνεται από έξω και επιβεβαιώνει την παρουσία ενός χαρακτηριστικού αρχιτεκτονικού στοιχείου της Βενετίας που έχει εξαφανισθεί εδώ και πολύ καιρό: κτίρια φτιαγμένα από πλίνθους. Το ενδιαφέρον του πίνακα έγκειται επομένως κυρίως στην αξία που προσφέρει ως αναντικατάστατο ιστορικά τεκμήριο της αστικής Βενετίας, η οποία έχει πλέον εξαφανιστεί για πάντα.

Gentile Bellini, Processione in piazza San Marco (1496). Ο πίνακας που έχει ζωγραφισθεί σε ευρεία οπτική γωνία απεικονίζει την δημόσια λιτάνευση του Τιμίου Σταυρού της αδελφότητας στην πλατεία του Αγίου Μάρκου στην Βενετία. Τα μέλη της αδελφότητας είναι ντυμένα με τη χαρακτηριστική ολόσωμη άσπρη στολή τους -παρατηρήστε τους και στους άλλους πίνακες- και στέκονται στο προσκήνιο, ενώ πίσω τους οι αρχές του τόπου λιτανεύουν τον Τίμιο Σταυρό πάνω σε φορείο με υφασμάτινο χρυσό ουρανό (μπαρλακί). Η σκηνή αποδίδεται με φυσικότητα και με κάθε λεπτομέρεια σε διευρυμένη τεχνητά προπτική, έτσι που ο Bellini επιτυγχάνει ένα χορωδιακό μεγαλείο προσώπων και κτιρίων στον πίνακά του.

Gentile Bellini, Miracolo della Croce caduta nel canale di San Lorenzo (1500). Ο Bellini ζωγράφισε τρεις πίνακες, ο δεύτερος είναι το θαύμα του Τιμίου Σταυρού που ανακτάται από το κανάλι του S. Lorenzo. Σύμφωνα με το θρύλο το θαυματουργικό γεγονός συνέβει μεταξύ του 1370 και του 1382 κατά τη διάρκεια της ετήσιας λιτάνευσης του Τιμίου Σταυρού, όταν αυτός μεταφερόταν από τη Scuola στην εκκλησία του Αγίου Λαυρεντίου. Όταν η πομπή περνούσε τη γέφυρα μπροστά από την εκκλησία του Αγίου Λαυρεντίου, ο Τίμιος Σταυρός έπεσε στα νερά του καναλιού από την πολυκοσμία και τις ωθήσεις του πλήθους. Ο Σταυρός όμως επέπλεε στην επιφάνεια, διαφεύγοντας ως εκ θαύματος την ανάσυρσή του από όλους τους πιστούς που βούτηξαν στο κανάλι για να το σώσουν, εκτός του Andrea Vendramin, προέδρου της αδελφότητας, ο οποίος και τελικά θα τον ανασύρει. Η σκηνή έχει αποδοθεί με πιστότητα ντοκιμαντέρ, αλλά φαίνεται σαν μέσα από ένα υδαρές φως. Η ίδια αιθέρια ατμόσφαιρα επικαλύπτει τόσο τους συμμετέχοντες στην εκδήλωση, όσο και τους θεατές του θαύματος που περιλαμβάνουν πραγματικές σύγχρονες μορφές, όπως την Κατερίνα Κορνάρο, βασίλισσα της Κύπρου, που είναι η πρώτη από τις κυρίες γονατιστή μπροστά και αριστερά. Μερικοί άνθρωποι έχουν ήδη βουτήξει στα νερά του καναλιού, και μια γυναίκα στα δεξιά πιέζει τον Μαυριτανό σκλάβο της να κάνει το ίδιο, ωστόσο ο Andrea Vendramin έχει ήδη αρπάξει τον Τίμιο Σταυρό και τον μεταφέρει στην ακτή. Χαρακτηριστικό της αστικού τοπίου της μεσαιωνικής Βενετίας, όπως φαίνεται στον πίνακα, είναι και οι πήλινες σαν γλάστρες καμινάδες των σπιτιών της.

Gentile Bellini, Guarigione di Pietro dei Ludovici (1501). Ο πίνακας απεικονίζει την θεραπεία του Pietro dei Ludovici που συνέβει όταν ο ίδιος ήρθε σε επαφή με μια λαμπάδα που είχε αγγίξει το τεμάχιο του Τιμίου Σταυρού της αδελφότητας. Η σκηνή λαμβάνει χώρα μέσα σε μία μικρή εκκλησία με ένα εξαιρετικά κομψό κιβώριο που πάνω του φέρει τον αετό, σύμβολο του Αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή. Αυτή η λεπτομέρεια καθώς επίσης και το τρίπτυχο στο βωμό, δείχνουν ότι ο Bellini επιθυμούσε να αποδώσει τη σκηνή στο εσωτερικό της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή. Ο πίνακας επικεντρώνεται περισσότερο στη λεπτομερή απόδοση του συγκροτήματος των αρχιτεκτονικών επιφανειών, εντός των οποίων οι ανθρώπινες φιγούρες διαδραματίζουν τους ρόλους τους.

Giovanni Mansueti, Guarigione della figlia di Benvegnudo da San Polo (περίπου 1501). Το θέμα αυτού του πίνακα είναι η θαυματουργική θεραπεία, το 1414, της μικρής κόρης του Benvegnudo. Έχοντας μείνει παράλυτη από τη γέννησή της, θα θεραπευτεί και θα αποκτήσει την κίνηση των άκρων της, όταν θα έρθει σε επαφή με τρία κεριά που ο πατέρας της είχε τοποθετήσει και αφήσει σε επαφή με το τεμάχιο του Τιμίου Σταυρού της αδελφότητας. Ο πίνακας παρουσιάζει ένα πλούσια διακοσμημένο και επιλωμένο εσωτερικό σπιτιού, στο οποίο η κίνηση του πλήθους που παρατηρεί το γεγονός αποδίδεται με ζωντάνια και ακρίβεια.

Benedetto Diana, Miracolo della reliquia della Croce (περίπου 1501). Ο πίνακας διηγείται την ιστορία για το πώς ο τετραετής γιος του Alvise Finetti θα θεραπευθεί ερχόμενος σε επαφή με τον Τίμιο Σταυρό μετά τον θανάσιμο τραυματισμό του από πτώση από το πατάρι του σπιτιού του. Ειδικά υποβλητική και ατμοσφαιρική είναι η απόδοση της σκηνής με την ημιλιπόθυμη μάνα και το μαύρο από το πέσιμο σχεδόν νεκρό παιδί της στο εσωτερικό της αυλής ενός βενετσιάνικου palazzo του δέκατου πέμπτου αιώνα.