48 - Τοις δ' αφαιρεθείσιν, αθυμία και λύπη και κατήφεια (Η Pala d' Oro με τα μάτια των Βυζαντινών)

H Pala d' Oro

H Pala d’ Oro είναι ένα αntependium (είδος μετόπης) που βρίσκεται πίσω από την αγία τράπεζα (χρησιμοποιώ τον όρο αρχιτεκτονικά) της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου στη Βενετία. Το αntependium που τοποθετείται κάθετα και πίσω από την αγία τράπεζα στους λατινικούς ναούς δεν συνηθιζόταν από τους βυζαντινούς.

H Pala d' Oro μπροστά από την Αγία τράπεζα, όπου βρίσκεται ο τάφος του ευαγγελιστή Λουκά.
CORPUS DIVI MARCI EVANGELISTAE (= Η ΣΟΡΟΣ ΤΟΥ ΘΕΙΟΥ ΜΑΡΚΟΥ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΗ)

H Pala d’ Oro είναι διεθνώς σήμερα αναγνωρισμένη ως ένα από τα πιο εκλεπτυσμένα και ολοκληρωμένα έργα της δεξιοτεχνίας της βυζαντινής χρυσοχοΐας.

Βενετία, Ιταλία

H Pala d' Oro

Είναι ένα ορθογώνιο πλαίσιο μήκους 3,50 μ. και ύψους 2,10 μ. Είναι διακοσμημένη και από τις δύο πλευρές με 83 σμαλτωμένες εικόνες, που εικονίζουν μία σκηνή ή μία προσωπικότητα από την Αγία Γραφή, 74 σμαλτωμένα μετάλλια, 38 χρυσά ανάγλυφα προτομών σε μικρογραφία και είναι κατασκευασμένη από χρυσό, επίχρυσο ασήμι και σμάλτο. Φέρει επίσης 1927 πολύτιμους λίθους, όπως μαργαριτάρια, γρανάτες, σμαράγδια, ζαφείρια, αμέθυστους, ρουμπίνια, τοπάζια και καμέες.

Η "Ετοιμασία του Θρόνου",
δηλαδή η παράσταση που εικονίζει στο κέντρο της
το Θρόνο με το "προσκεφάλαιον" και το ύφασμα που είναι απλωμένο σ' αυτόν,
τη Περιστερά που κάθεται επάνω στο Ιερό Ευαγγέλιο,
και τα σύμβολα του Πάθους.

Ο προφήτης Σολομών

  

Η Pala d’ Oro είναι χωρισμένη κατά το ύψος της σε δύο μέρη άνισου μεγέθους, με το κατώτερο να είναι το μεγαλύτερο. 

Ειρήνη η Αθηναία.
+ ΕΙΡΗΝΗ ΕΥΣΕΒΕΣΤΑΤΗ ΑΥΓΟΥΣΤΗ

Ο Δόγης της Βενετίας Faliero Ordelafo.
Η εικόνα παρίστανε αρχικά τον Αλέξιο Α΄ Κομνηνό ή τον Ιωάννη Β' Κομνηνό,
αλλά επαναεπεξεργάστηκε από τους Βενετούς για να σχηματίσουν
τον Δόγη της Βενετίας, Faliero Ordelafo

Στο κέντρο του κατώτερου τμήματος παρουσιάζεται ο Χριστός ευλογών, περιστοιχιζόμενος από τους τέσσερις Ευαγγελιστές. Στην κάτω σειρά και στο κέντρο η Παναγία που έχει δεξιά την αυτοκράτειρα Ειρήνη την Αθηναία και αριστερά τον Δόγη της Βενετίας Faliero Ordelafo (αρχικά παρίστανε, όπως πιστεύεται, τον Αλέξιο Α΄ Κομνηνό ή τον Ιωάννη Β΄ Κομνηνό, αλλά το κεφάλι και το σκήπτρο επαναεπεξεργάστηκαν από τους Βενετούς για να σχηματίσουν τον Faliero Ordelafo. Είναι όμως άγνωστο γιατί δεν έκαναν το ίδιο και με την εικόνα της Ειρήνης της Αθηναίας). Σε οριζόντιες σειρές απόστολοι, προφήτες και άγγελοι, ενώ στην περιφέρεια παρουσιάζονται 27 σκηνές από τη Βίβλο, αλλά και σκηνές από το βίο του ευαγγελιστή Μάρκου.

Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ

  

Το επάνω μέρος είναι διακοσμημένο με επτά μεγαλύτερες σμαλτωμένες εικόνες με σκηνές από τη ζωή του Χριστού και τον Αρχάγγελο Μιχαήλ στο κέντρο.

Σχέδιο της Pala d' Oro που δείχνει τα διάφορα χρονικά στάδια κατασκευής της.
Το σχέδιο είναι παλαιό και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.
Σήμερα οι ειδικοί πιστεύουν ότι όλα τα μέρη είναι βυζαντινής προέλευσης,
εκτός της συναρμογής και του πλαισίου.

  

Το 1102, ο Δόγης της Βενετίας Faliero Ordelafo παράγγειλε το κάτω μέρος της Pala d’ Oro στους τεχνίτες του σμάλτου των αυτοκρατορικών βυζαντινών εργαστηρίων της Κωνσταντινούπολης. Το επάνω μέρος της Pala d’ Oro λεηλατήθηκε από τους σταυροφόρους της Δ’ σταυροφορίας από την Κωνσταντινούπολη και προερχόταν από την Ιερά Μονή του Παντοκράτορος, όπου θάβονταν οι βυζαντινοί αυτοκράτορες. Το 1343, ο Δόγης της Βενετίας Andrea Dandolo διέταξε τα δύο μέρη να συνενωθούν σε ένα πλαίσιο και να διακοσμηθούν με τους πολύτιμους λίθους που κι αυτοί ήταν αποτέλεσμα της λεηλασίας της Κωνσταντινούπολης (οι ειδικοί έχουν αποφανθεί οριστικά για την βυζαντινή προέλευση των πολύτιμων λίθων). 

Το προστατευτικό κάλυμμα της Pala d' Oro,
έργο του Francesco de Franceschi.
Ακολουθεί βυζαντινές επιρροές.

Για την Pala d’ Oro έχουν φτιαχτεί δύο εξωτερικά καλύμματα για να προστατεύεται. Το ένα αποδίδεται στον Francesco de Franceschi (15^ος αιώνας) και είναι ακόμη σε χρήση, παρόλο που η Pala d’ Oro είναι τώρα μόνιμα ανοιχτή για το κοινό.

H Pala d' Oro με τα ημιδιαφανή σμάλτα της

Σήμερα η Pala d’ Oro, όταν δεν τελούνται εκκλησιαστικές τελετές, στρέφεται με μηχανισμό προς την πίσω μεριά της αγίας τράπεζας και υπάρχει ένα μικρό εισιτήριο για να την δει κανείς. Όταν όμως τελούνται εκκλησιαστικές τελετές, η Pala d’ Oro στρέφεται προς το εκκλησίασμα. Ως λέγουν, το φως που εισέρχεται από τα παράθυρα της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου αντανακλάται από το χρυσό και τα ημιδιαφανή σμάλτα της Pala d’ Oro και δημιουργεί μπροστά της ένα χρυσό σύννεφο φωτός διάστικτο από τις χρωματιστές αναλαμπές των πολύτιμων λίθων.

H Pala d' Oro

Πώς είδαν οι Βυζαντινοί την  Pala d' Oro το 1438

Ο Συλβέστρος Συρόπουλος (περ. 1400 -περ. 1453), μέγας εκκλησιάρχης και διάκονος της Μεγάλης Εκκλησίας, θα συνοδεύσει τον Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο και την πολυπληθή αντιπροσωπεία των Βυζαντινών απεσταλμένων στη σύγκληση του συμβουλίου για την ένωση των Εκκλησιών που ξεκίνησε το 1438 στη Φερράρα, ως μέλος της αντιπροσωπείας του Οικουμενικού Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιωσήφ Β΄. 

Θα μας αφήσει ένα πολυτιμότατο ημερολόγιο με το ταξίδι, τις συζητήσεις και τα διαδραματισθέντα στο συμβούλιο, που είναι γνωστό ως Απομνημονεύματα του Συλβέστρου Συρόπουλου, την πιο αυθεντική και αξιόπιστη πηγή για όσα συνέβησαν στην «Ενωτική ψευδοσύνοδο της Φεράρας-Φλωρεντίας" (1438-1439).

Εκεί στο τέταρτο κεφάλαιο, ο Συρόπουλος περιγράφει την επίσκεψη της αντιπροσωπείας του  Οικουμενικού Πατριάρχη στην εκκλησία του Αγίου Μάρκου, μετά από πρόσκληση του Δόγη της Βενετίας και τις εντυπώσεις τους από την Pala d' Oro.

Η Pala d' Oro περιγράφεται ως "θεία εικονογραφία του ιερού καλουμένου τέμπλου''  που κατέπληττε του θεατές της με το πλήθος των πολύτιμων λίθων, του χρυσού, των σμάλτων, των εικόνων και της τέχνης της. Η αντιπροσωπεία του Οικουμενικού Πατριάρχη εξετάζοντας τις επιγραφές και τις παραστάσεις των Κομνηνών συνειδητοποίησε ότι όλα τα στολίδια και οι εικόνες της προέρχονταν από τη Μονή του Παντοκράτορος στην Κωνσταντινούπολη και ότι λεηλατήθηκαν από τους Λατίνους της Δ' σταυροφορίας (κατά τον καιρόν της αλώσεως, ότε η Πόλις υπό των Λατίνων οίμοι εάλω) περιερχόμενα έτσι στην κατοχή τους σύμφωνα με το "νόμο της λείας", όπως λέγουν ειρωνικά. Έτσι για τους Λατίνους, η  Pala d' Oro που κατείχαν, αποτελούσε καύχημα και τέρψις και ηδονή ("τοις μεν κεκτημένοις καύχημα και τέρψις εγγίνεται και ηδονή"), ενώ για τους Βυζαντινούς που την έβλεπαν (και από τους οποίους αφαιρέθηκε), προξενούσε αθυμία και λύπη και κατήφεια ("τοις δ' αφαιρεθείσιν, αθυμία και λύπη και κατήφεια, ως και ημιν τότε συνέβη").

Η Μονή Παντοκράτορος (Zeyrek camii) στην Κωνσταντινούπολη, όπως είναι σήμερα

---------------------------
Μια μικρή λεπτομέρεια

Το ταξίδι του Μεγάλου Αλέξανδρου στους ουρανούς (απεικόνιση στη Pala d' Oro)

Η Pala d' Oro φέρει και παράσταση ανθρώπου που φορά βασιλικό στέμμα ανάμεσα σε δύο γρύπες και που δεν είναι τίποτα άλλο παρά αναπαράσταση του φανταστικού ταξιδιού του μεγάλου Αλέξανδρου στους ουρανούς, όπως αυτό έχει περιγραφεί στο Μυθιστόρημα του Αλέξανδρου του Ψευδο-Καλλισθένη.

Ο Μέγας Αλέξανδρος ταξιδεύει στους ουρανούς
με τη βοήθεια δύο γρυπών.
Παράσταση στην Pala d' Oro

Σε μια πρόσφατη έκδοση του Κώδικα 5 του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας που περιέχει Το Μυθιστόρημα του Αλέξανδρου του Ψευδο-Καλλισθένη διαβάζουμε τα εξής:

"...Ακόμη και κατά τη διάρκεια της ζωής του ο Μακεδόνας βασιλιάς ήταν μια μορφή μύθου και φαντασίας· κυκλοφορούσαν απίστευτες ιστορίες για τις περιπέτειές του σε μακρινές χώρες, πέρα από τα όρια του τότε θεωρούμενου ως πολιτισμένου κόσμου. Κάποτε μεταξύ 3ου αι. π.Χ. και 3ου αι. μ.Χ. οι ιστορίες αυτές αποτέλεσαν τη βάση μιας φανταστικής διήγησης της ζωής του Αλέξανδρου, που είναι γνωστή ως Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου. Δεν γνωρίζουμε ποιος είναι ο συγγραφέας αυτού του κειμένου, αλλά επειδή αργότερα αποδόθηκε λανθασμένα στον ιστορικό Καλλισθένη από την Όλυνθο, που συνόδευε τον Αλέξανδρο στις εκστρατείες του, αποκαλούμε τον συγγραφέα Ψευδο-Καλλισθένη. Η τεράστια δημοτικότητα του κειμένου μαρτυρείται από το γεγονός ότι μεταφράστηκε σε όλες τις σημαντικές γλώσσες, μεταξύ άλλων στη λατινική, την αρμενική, τη συριακή, την κοπτική, την αιθιοπική, τη σερβική, την αγγλική, τη γαλλική, τη γερμανική και την εβραϊκή».

Σύμφωνα με μία από τις περιγραφές αυτών των φανταστικών περιπετειών του, ο Αλέξανδρος κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στη χώρα των Μακάρων επιχείρησε να εξερευνήσει τους ουρανούς και για τον σκοπό αυτόν διέταξε να συλλάβουν δύο τεράστια όρνεα της περιοχής (γρύπες) τα οποία:

"... προσέταξεν μη φαγείν βρώματα μέχρι τριών ημερών· τη δε τρίτη ημέρα προσέταξε κατασκευασθήναι ξύλον όμοιον ζυγώ και τούτο προσδεθήναι εν τοις τραχήλοις αυτών. Είτα ελθών αυτός εν τω μέσω του ζυγού εκράτησε το δόρυ ωσεί πήχυν το μήκος, έχον επάνω ήπαρ. Ευθύς ουν αναπτάντα τα όρνεα του φαγείν το ήπαρ, ανήλθε μετ’ αυτών ο Αλέξανδρος εν τω αέρι εις ύψος. Πάνυ δε έτρεμε διά την του αέρος ψυχρότητα την εκ των ορνέων εκείνων γεγενήμενην. Είτ’ ευθύς συναντά αυτόν πετεινόν ανθρωπόμορφον, και λέγει αυτώ: Αλέξανδρε, τα επίγεια μη γινώσκων, πώς τα ουράνια καταλάβειν επιζητείς; Υπόστρεψον ουν διά τάχους επί την γην, μήπως όρνεοις τούτοις κατάβρωμα γενήση.".

Την εποχή που ο άνθρωπος ονειρευόταν το ταξίδι στους ουρανούς, αλλά έπρεπε να περάσουν ακόμα πολλές γενιές ανθρώπων και αιώνες για να γίνει αυτό πραγματικότητα, πίστευε, αυτό δείχνει η διάδοση του Μυθιστορήματος του Αλεξάνδρου σε τόσες γλώσσες και λαούς, ότι μόνον ο μέγας Αλέξανδρος θα ήταν ικανός να εξερευνήσει τα όρια του ουρανού.

Κι ας τελειώσουμε εδώ βλέποντας μερικά ακόμα παραδείγματα της απεικόνισης του Αλέξανδρου να ταΐζει συκώτια τους γρύπες και να πετάει στον ουρανό: