43 - Βυζαντινό ιαματικό φυλαχτό κατά της άκρατης οινοποσίας

Βυζαντινό ωοειδές εγκόλπιο με παράσταση της Θεοτόκου Αγιοσορίτισσας
Αποθησαυρίζεται στην Ιερά Μονή Βατοπεδίου Αγίου Όρους

Το εγκόλπιο είναι κόσμημα ή άλλο διακριτικό σήμα που κρεμιέται στο λαιμό και φτάνει περίπου στο μέσο του στήθους. Πρόσφατα (2000) δημοσιεύθηκαν τα βυζαντινά εγκόλπια που αποθησαυρίζονται στην Ιερά Μονή Βατοπεδίου Αγίου Όρους και για τα οποία μια εκτενέστερη ανάρτηση προετοιμάζεται από την Λειψανοθήκη.

Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου. Εγκόλπια. Άγιον Όρος 2000

Ένα από αυτά τα εγκόλπια έχει διαστάσεις ύψους 4,3 εκ., πλάτους 3,3 εκ. και πάχους 0,9 εκ. Το κέντρο του καταλαμβάνει ένας καμέος από αμέθυστο με την προτομή της Παναγίας Αγιοσορίτισσας. Με βάση τεχνοτροπικά κριτήρια ο καμέος έχει χρονολογηθεί στο 12ο-13ο αιώνα. Είναι στερεωμένος σε αργυρό επιχρυσωμένο πλαίσιο, το οποίο διακοσμείται με μαργαριτάρια και πράσινους λίθους.

Η πίσω πλευρά του βυζαντινού εγκολπίου με την επιγραφή

Στην πίσω όψη του το εγκόλπιο φέρει στο κέντρο εγχάρακτο σταυρό, τα περιγράμματα του οποίου τονίζονται με βαθυκύανο σμάλτο. Ο σταυρός στην πίσω όψη του εγκολπίου έχει βαθμιδωτό βάθρο και πλαισιώνεται από την επιγραφή: Ι(ΗΣΟΥ)Σ - X(ΡΙΣΤΟ)Σ ΝΙ ΚΑ σε σμάλτο. Μέσα σε περιμετρική ταινία, η οποία περιβάλλει το κεντρικό αυτό θέμα, αναγράφεται ενδιαφέρουσα μεγαλογράμματη επιγραφή που διακόπτεται από οκτώ στρογγυλά πλατυκέφαλα καρφιά:

+ MEΘΗΣ ΜΕ ΠΑΘΩΝ ΕΞΑΛ(ΛΩΝ) ΑΡΠΑΣON ΚΟΡΗ Κ(ΑΙ) ΠΡΟΣ ΧΛΟΩΔΗ ΤΡΥΦΕΡΟΝ ΣKHNOY ΤΟΠ(ΟΝ).

Στην ακμή του πλαισίου υπάρχει δεύτερη επιγραφή, η οποία αποτελεί συνέχεια της πρώτης: 

+ APAΣA XEIPAΣ IKETIKAΣ ΠΑΡΘΕΝΕ ΗΝ ΛΙΘΟΣ ΑΜΕΘΥΣOΣ ΕΝ ΧΛΟΗ ΓΡΑΦΕΙ.

Από το περιεχόμενο της επιγραφής (Κόρη, σώσε με από τα χυδαία πάθη της μέθης και εγκατάστησέ με σε πράσινο ευχάριστο τόπο, έχοντας σηκώσει τα χέρια  σου ικετικά, Παρθένε, [εσένα] την οποία λίθος αμέθυστος απεικονίζει σε χλοώδη τόπο), μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο κτήτορας του εγκολπίου ήταν επιρρεπής στην άκρατη οινοποσία και ίσως ακόμη έπασχε από αλκοολισμό. Aναγνωρίζοντας τις θλιβερές παρενέργειες της έξης του παρακαλεί την Παναγία να τον λυτρώσει από αυτές.

Είναι γενικώς αποδεκτό ότι οι γνωστοί βυζαντινοί καμέοι δεν διατηρούν το αρχικό τους πλαίσιο. Στο εγκόλπιο της μονής Βατοπεδίου η στενή νοηματική σχέση του καμέου με το περιεχόμενο της επιγραφής του διάλιθου πλαισίου του, σε συνδυασμό με τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά του πλαισίου, επιτρέπουν την υπόθεση ότι ο καμέος είναι σύγχρονος με την ένδεσή του.

Η κύρια όψη του εγκολπίου

Πρόκειται για ένα ιαματικό φυλαχτό 12ου-13ου αιώνα, για το οποίο μπορούμε να υποθέσουμε, λόγω της πολυτέλειας των υλικών κατασκευής του, ότι ανήκε σε έναν ιδιαίτερα εύπορο Βυζαντινό. Με δεδομένες τις πεποιθήσεις του για τις ευεργετικές ιδιότητες του φυλαχτού, φορώντας το εγκόλπιο, ο κτήτορας ενστερνιζόταν επιπλέον συμβολικά την πράξη της εικονιζόμενης Θεοτόκου ικετεύοντας αδιαλείπτως για τη σωτηρία του από τα χυδαία πάθη της μέθης, με απώτερο στόχο μια θέση στον Παράδεισο.

Η ΑΓΙΟΣΟΡΙΤΙΣΣΑ

Σ’ αυτόν τον εικονογραφικό τύπο η Παναγία είναι χωρίς βρέφος, όρθια ή τις περισσότερες φορές ως την μέση. Αν και κοιτάει τον παρατηρητή, είναι ελαφρά γυρισμένη πλάγια και κρατάει τα χέρια σηκωμένα στο ύψος του στήθους σε στάση προσευχής, οπότε ανήκει στον τύπο της Δεομένης. Ονομάστηκε Αγιοσορίτισσα επειδή το πρωτότυπο φυλασσόταν στον ναό των Χαλκοπρατείων στην Κωνσταντινούπολη, όπου υπήρχε το θεομητορικό κειμήλιο της Αγίας Ζώνης (Αγία Σορός). Τα ίχνη του πρωτοτύπου χάθηκαν κατά την εικονομαχία. Στη Ρώμη αυτός ο τύπος λέγεται Παναγία Συνήγορος (Madonna Avvocata).

Σύμφωνα με παράδοση του 11^ου αιώνα η Παναγία Αγιοσορίτισσα ήταν μια αχειροποίητος εικόνα. Όταν ο ευαγγελιστής Λουκάς, κατά παραγγελία των Αποστόλων, ετοίμαζε τα χρώματα για να αρχίσει να ζωγραφίζει την Θεοτόκο, η εικόνα σχηματίστηκε θαυματουργικά από μόνη της στο τελάρο. Έτσι θεωρούνταν αχειροποίητος ή αποδιδόταν στον ευαγγελιστή Λουκά.

Βυζαντινό αντίγραφο του 7ου αι. της Παναγίας Αγιοσορίτισσας.
Φυλάσσεται στην Ρώμη.

Βυζαντινό αντίγραφο του 7ου αι. της Παναγίας Αγιοσορίτισσας (λεπτομέρεια).

Βυζαντινό αντίγραφο του 7ου αιώνα της πρωτότυπης Παναγίας της Αγιοσορίτισσας, από τις ελάχιστες βυζαντινές εικόνες που διασώθηκαν από την περίοδο της Εικονομαχίας, φυλάσσεται στη Ρώμη, στην εκκλησία των Δομινικανών καλογριών Santa Maria del Rosario, όπου, κατά την ιστορική παράδοση, την έφεραν στην Ιταλία, μοναχοί και μοναχές που εγκατέλειψαν την Κωνσταντινούπολη για την Ιταλία, μετά το διάταγμα του Λέοντος Γ΄, το 728, με το οποίο απαγόρευε την ανάρτηση εικόνων. 

Η βυζαντινή Αγιοσορίτισσα φυλάσσεται στην Santa Maria del Rosario
πίσω από ένα σιδερένιο πλαίσιο κατάφορτη από κοσμήματα και αναθήματα

Παρατηρήσεις σε ένα εγκόλπιο της μονής Βατοπεδίου by leipsanothiki