227 - Ιάματα και θεοσημίες - Θαυματουργική ιατρική στην πρωτοχριστιανική Θεσσαλονίκη

Αναδημοσιεύουμε εδώ, κατόπιν αδείας του συγγραφέα του, Δρ. Παναγιώτη Καμπάνη, Αρχαιολόγου - Ιστορικού του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού και φίλου της λειψανοθήκης, το άρθρο "Ιάματα και Θεοσημίες - Θαυματουργική ιατρική στην πρωτοχριστιανική Θεσσαλονίκη" (Περιοδικό "Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού" 12/2005, σ. 36-49). Η εποχή της Ύστερης Αρχαιότητας και το πέρασμα από τον παγανισμό στον χριστιανισμό, η "αντικατάσταση" του θεραπευτή Ασκληπιού από τους ιαματικούς και θαυματουργούς Κοσμά και Δαμιανό στον κόσμο των νοοτροπιών της εποχής και η ιστορική ερμηνεία αρχαιολογικών ευρημάτων από την πρωτοχριστιανή Θεσσαλονίκη κάνει την ανάγνωσή του ενδιαφέρουσα. 

 

Πήλινα ομοιώματα ανθρώπινων χεριών, αφιερώματα στον Ασκληπιό.
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, ΒΚ 4614.

Πάντα οι άνθρωποι στρεφόταν στο παράλογο, όταν με το λογικό δεν μπορούσαν να καλύψουν τις ανάγκες τους και πάντα στρεφόταν στο υπερφυσικό, όταν το φυσικό δεν τους επαρκούσε ή δεν το γνώριζαν. Η ασθένεια, με τους πόνους που τη συνοδεύουν, θέτει ένα πρόβλημα στους ανθρώπους όλων των εποχών, η απάντηση στο οποίο εξαρτάται από την ιδέα που έχουν σχηματίσει για τον κόσμο όπου ζουν και για τις δυνάμεις που τους κυριαρχούν.
 
Κατά την πρωτοχριστιανική περίοδο φοβερές επιδημίες σάρωσαν τις χώρες της Μεσογείου. Σεισμοί και ξηρασίες, επιδρομές ακριδών και πλημμύρες, έπλητταν το φυσικό περιβάλλον καταστρέφοντας την παραγωγή και καθόριζαν άμεσα ή έμμεσα τη ζωή των ανθρώπων. Λοιμοί ως συνέπεια των προηγούμενων καταστάσεων οδηγούσαν στο θάνατο πολλές χιλιάδες ανθρώπων. Η χειρότερη περίοδος ήταν επί αυτοκράτορα Γαλλιηνού (260-268 μ.Χ). Η φτώχια και οι ασθένειες έφεραν αύξηση της θνησιμότητας και μείωση των γεννήσεων. Ο πληθυσμός της αυτοκρατορίας έχασε το 1/3 πέφτοντας από τα 70.000.000 στα 50.000.000. Η σχεδόν σταθερή απειλή του θανάτου προκαλούσε πτώση του ηθικού σε μεγάλο βαθμό. Οι καταστροφές από τις επιδημίες προκαλούσαν έξαρση του μυστικισμού, της δεισιδαιμονίας και της πρόληψης. Εξαφάνισαν την εμπιστοσύνη στους γιατρούς, που άλλωστε ελάχιστα μπορούσαν να προσφέρουν, με επακόλουθο την αναζήτηση υπερφυσικής βοήθειας (σημ. 1). Κάτω από τέτοιες συνθήκες, για τις οποίες υπάρχουν άφθονες μαρτυρίες συγχρόνων, μπαίνουμε στον πειρασμό να φανταστούμε, ότι οι άνθρωποι στρέφονταν πιο πρόθυμα στη θρησκεία για παρηγοριά ή καταφύγιο. Για όσους ζητούσαν να πιστέψουν σε κάτι, ή να υιοθετήσουν κάποιο σύστημα, υπήρχαν πολλές δυνατότητες επιλογής. Η μεσογειακή λεκάνη, όπως την είδε το 2ο μ.Χ. αι ο Πλούταρχος, ήταν "ένα κύπελλο με καλά αναμεμειγμένους μύθους" (σημ. 2). Ένα απόσπασμα της "Αυγούστειας Ιστορίας", ανώνυμου συγγραφέα του 3ου μ.Χ. αι., μοιάζει να επιβεβαιώνει αυτή την υπόθεση. Μας πληροφορεί ότι ο Αλέξανδρος Σεβήρος, αυτοκράτορας από το 222 μέχρι το 235, είχε τοποθετήσει στον ιδιωτικό του ναό αγάλματα του Χριστού, του Αβραάμ, του Ορφέα, του Απολλώνιου του Τυανέα, του Ασκληπιού, του Σέραπι και άλλων "θεϊκών ψυχών" και ότι κάθε πρωί τους πρόσφερε θυσίες (σημ. 3). Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς, σε αυτή την περίοδο όπου η έννοια του ιερού έπαιρνε πολλές διαφορετικές όψεις, γιατί ο αυτοκράτορας θέλησε να συνδεθεί με τις πιο αυθεντικές "μεγάλες ψυχές".

 Διαβάστε περισσότερα παρακάτω:

 
Ο νεοπλατωνιστής φιλόσοφος Πορφύριος τον 3ο μ.Χ. αι., στο περίφημο έργο του εναντίον των χριστιανών έγραφε: "Τώρα οι άνθρωποι εκπλήσσονται για το λοιμό που από χρόνια μαστίζει την πόλη, ενώ ο Ασκληπιός και οι άλλοι θεοί δεν εμφανίζονται πια.  Κανένας θεός δεν ήλθε να βοηθήσει την πόλη από τότε που λατρεύεται ο Ιησούς" (σημ. 4). Αντίθετα οι χριστιανοί Απολογητές επέρριπταν τις ευθύνες στους εθνικούς και μάλιστα με παρόμοια επιχειρηματολογία: "Όλα τα κακά της εποχής", διακήρυσσε ο επίσκοπος Καρχηδόνας Κυπριανός το 253 μ.Χ., "αποτελούσαν «θεία δίκη» για τα θρησκευτικά και ηθικά αμαρτήματα των ειδωλολατρών της Ρώμης, αλλά και για τις αδυναμίες των ολιγωρούντων χριστιανών" (σημ. 5).
   
Ο αρχαίος κόσμος θεωρούσε την αρρώστια ως μάστιγα που έστελναν οι θεοί, οργισμένοι από μια λατρευτική παράλειψη. Για να θεραπευθεί κανείς εκλιπαρούσε τη συγνώμη των θεών με ικεσίες και θυσίες. Ο μεγαλύτερος θεραπευτής θεός του εθνικού κόσμου, που θεράπευε τους ανθρώπους από τις ασθένειες και τους ανακούφιζε από τους πόνους, ήταν ο Ασκληπιός. Σύμφωνα με την παράδοση, αρχικά λατρευόταν στην Τρίκκη της Θεσσαλίας και στη συνέχεια σε όλο τον ελληνικό κόσμο. Η εξάπλωση της λατρείας του θεωρείται αποτέλεσμα των "ιαμάτων", των θαυματουργών δηλαδή ιάσεων και της προπαγάνδας του ιερατείου της Επιδαύρου. Η ακτινοβολία του θεού κατά την πρωτοχριστιανική περίοδο ήταν μεγάλη και εκτιμάται ότι επέδρασε στη διαμόρφωση της απεικόνισης του Χριστού (σημ. 6). 
  

Ο Ασκληπιός, 4ος π.Χ. αι., Αρχαιολογικό Μουσείο Επιδαύρου.

 Στη Θεσσαλονίκη η λατρεία του θεού υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική, όπως αποδεικνύεται από το γεγονός ότι η μια από τις τρεις φυλές στις οποίες ήταν χωρισμένοι οι κάτοικοι της πόλης έφερε το όνομα, Ασκληπιάς. Διάφορα αναθήματα προς το θεό που έχουν ανακαλυφθεί από τις αρχαιολογικές ανασκαφές, αποδεικνύουν την ύπαρξη Ασκληπιείου, ενώ η παρουσία του θεού στην πόλη φτάνει τουλάχιστον μέχρι τον 4ο μ.Χ. αι. (σημ. 7).

 

Ο Ιησούς Χριστός στο κέντρο της παράστασης, 3ος – 4ος μ.Χ. αι., Museo Nazionale Romano, Ρώμη.

  
Ένα τέτοιο ανάθημα, δύο πήλινα ομοιώματα ανθρώπινων χεριών, μοναδικό παράδειγμα για την πόλη της Θεσσαλονίκης, φυλάσσεται στις αποθήκες του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού. Σύμφωνα με την ένδειξη που τα συνόδευε, προέρχονται από την ανασκαφή του αρχαιολογικού χώρου της Αρχαίας Αγοράς και συγκεκριμένα από τις εργασίες που έγιναν μεταξύ  1965-1966 στη νότια πλευρά της κρυπτής στοάς.

  

Πήλινα ομοιώματα ανθρώπινων χεριών, αφιερώματα στον Ασκληπιό. Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, ΒΚ 4614.

Η θεραπεία που προσέφερε ο Ασκληπιός στα πλήθη που συνέρρεαν στα ιερά του, είχε έντονο το θαυματουργό στοιχείο και απαιτούσε οπωσδήποτε την πέρα από τη λογική ανεπιφύλακτη πίστη του ασθενούς στην απεριόριστη δύναμη και ευσπλαχνία του θεού. Στα Ασκληπιεία, προσέφερε θυσίες, ακολουθούσε καθαρτήριες τελετουργίες και λάμβανε ορισμένα φάρμακα που του έδιναν οι ιερείς. Σημαντικό στοιχείο κατά την προπαρασκευή του ασθενούς έπαιζε πάντοτε το νερό, γι’ αυτό και όλα σχεδόν τα Ασκληπιεία είχαν διαμορφωθεί κοντά σε φυσικές πηγές νερού. Ο ασθενής που προσέφευγε στο θεό για θεραπεία, έπρεπε να κοιμηθεί στο άβατο ή εγκοιμητήριο του ιερού (σημ. 8). Πολλοί έπρεπε να περάσουν περισσότερες νύχτες εκεί μέσα, έως ότου παρουσιασθεί κάποιο ευτυχές αποτέλεσμα. Έτσι οι στοές κατάκλισης ήταν πάντα γεμάτες από το πλήθος του κόσμου που συνέρρεε στο ιερό. Οι ιερείς έσβηναν τα φώτα, σύστηναν στους ασθενείς να ησυχάσουν και έπειτα τους άφηναν μόνους. Εξαντλημένοι από το μακρύ ταξίδι, με το κεφάλι τους γεμάτο από εικόνες και διηγήσεις που είχαν δει και είχαν ακούσει μέσα στο ιερό, και ξαναμμένοι από την προσμονή, έπεφταν κάποια στιγμή στον ύπνο και ονειρεύονταν. Μόνον έτσι στη διάρκεια του ύπνου συνέβαιναν οι θεραπείες. Ο θεός ερχόταν προσωπικά, όμορφος και ήρεμος στην όψη, συνοδευόμενος από τους βοηθούς του και τα ιερά του ζώα (π.χ. φίδι ή σκύλος). Πήγαινε από κρεβάτι σε κρεβάτι και ρωτούσε για τις αρρώστιες. Στη συνέχεια θεράπευε με άγγιγμα του χεριού, με εγχείρηση, φάρμακα ή οδηγίες, που τις έδινε στον ασθενή και που εκείνος έπρεπε να τις εκτελέσει στη διάρκεια της ημέρας (σημ. 9). Η ετοιμότητα και η θέληση του ασθενή να θεραπευθεί ήταν πράγματα που ο ίδιος έπρεπε να τα αποδείξει στον Ασκληπιό. Σε όποιον έδειχνε απιστία και κορόιδευε τις θαυματουργικές διηγήσεις, αυτόν ο θεός αρνούνταν να τον βοηθήσει ή και κάποτε τον τιμωρούσε.
  
  

Αναθηματικό ανάγλυφο με παράσταση θεραπείας του Ασκληπιού με εγκοίμηση.
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα, 5ος π.Χ. αι.

Στην ελληνιστική Αίγυπτο των Πτολεμαίων και συγκεκριμένα στην Αλεξάνδρεια, ο Ασκληπιός συνδέθηκε με τον Σέραπι. Η εξομοίωση των ελληνικών και αιγυπτιακών θεοτήτων άρχισε αρκετά πρώιμα, τον 7ο π.Χ. αι., εποχή κατά την οποία οι Έλληνες εγκαταστάθηκαν στην Αίγυπτο και εισήγαγαν εκεί την ελληνική θρησκεία. Σε αυτές τις πρώτες ελληνικές κοινότητες έγιναν οι αρχικές προσεγγίσεις, οι οποίες δημιούργησαν μια σύνθετη θρησκεία, που έγινε προοδευτικά αποδεκτή και από τους δύο λαούς. Η λατρεία των Αιγυπτίων θεών εισήχθη στην Ελλάδα σταδιακά κατά τη διάρκεια του 4ου-3ου π.Χ. αι. Αρχικά ήταν ιδιωτική και ασκούνταν ουσιαστικά από ξένους. Στη συνέχεια εξελίχθηκε σε επίσημη θρησκεία του κράτους, πρώτα στην Αθήνα και κατόπιν σε όλο τον ελληνικό κόσμο. Η λατρεία των Αιγυπτίων θεών διαδόθηκε στην Ελλάδα σε μια εποχή που είχε αρχίσει να κλονίζεται η πίστη στους παραδοσιακούς θεούς και προτού ο Ασκληπιός δώσει τη θέση του στους ιαματικούς αγίους του χριστιανικού κόσμου (σημ. 10).

 

Ο Σέραπις, πρωτοχριστιανική περίοδος.
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

Στη δυτική πλευρά της ελληνιστικής Θεσσαλονίκης, στην οδό Διοικητηρίου, αποκαλύφθηκαν μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1917, τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα του Σεράπειου, του αιγυπτιακού ιερού της πόλης (σημ. 11). Το πλήθος των αναθημάτων που βρέθηκε, αποδεικνύει την μεγάλη απήχηση της λατρείας των αιγυπτιακών θεών στο λαό της Θεσσαλονίκης, που οφείλεται στην αντίληψη, ότι οι θεοί αυτοί ήταν ευσπλαχνικοί και υπόσχονταν στους πιστούς τους μια ευτυχισμένη μετά θάνατο ζωή. Ιδιαίτερα η Ίσις παρουσιαζόταν σαν μια καθολική θεότητα που προστάτευε τα σημαντικότερα γεγονότα του κύκλου της ανθρώπινης ζωής, τη γέννα, το γάμο και το θάνατο (σημ. 12).  Ο Σέραπις και η Ίσις, ειδικεύονταν στη θεραπεία των ασθενειών με μεγάλη επιτυχία, όπως αποδεικνύει η μαρτυρία του Διόδωρου: "όλος ο κόσμος είναι πρόθυμος να αποδώσει τιμές στην Ίσιδα, γιατί φανερώνεται καθαρά η ίδια στην ίαση των νόσων" (σημ. 13).

  
Η πρωτοχριστιανική εκκλησία στην προσπάθειά της να αποκαθάρει τον Χριστιανισμό από τα παγανιστικά κατάλοιπα, πολέμησε και τις μεθόδους θεραπευτικής ιατρικής των εθνικών. Η πολεμική αυτή εκφραζόταν στους λόγους των λειτουργών της εκκλησίας, σε επιστολές τους προς διάφορες νεοσύστατες εκκλησίες, σε συγγράμματα κλπ., αλλά όχι πάντα.  Μερικές φορές η πολεμική έπαιρνε αρκετά βίαιο χαρακτήρα. Το έτος 391, αιματηρές εκδηλώσεις αναστάτωσαν τους δρόμους της Αλεξάνδρειας. Ένα φανατικό πλήθος χριστιανών, καθοδηγούμενο από τον επίσκοπο Θεόφιλο, μετά από διαδηλώσεις και πορείες, κατέλαβε το Σεράπειον, όπου συγκεντρώνονταν πολλοί άρρωστοι από όλη την Αίγυπτο, ζητώντας τη θεραπευτική παρέμβαση των θεών με εγκοιμήσεις και φέρνοντας αναθήματα. Οι χριστιανοί προχώρησαν στην καταστροφή του ναού (σημ. 14). Στη συνέχεια, και σύμφωνα με υπάρχουσα συνήθεια να ανεγείρονται χριστιανικοί ναοί στις θέσεις παλαιών παγανιστικών ιερών, οικοδομήθηκε και εκεί ναός.  Οι ιερείς του βέβαια, τους επόμενους αιώνες, διέπρεψαν στην εφαρμογή των πρακτικών εκείνων για τις οποίες ακριβώς καταστράφηκε ο ναός του Σέραπι: την εγκοίμηση και τη λήψη αναθημάτων. 
  
 

Μικρογραφία χειρογράφου με παράσταση θεραπείας ασθενών με εγκοίμηση.
Ιερά Μονή Αγίου Διονυσίου, Άγιο Όρος, 11ος μ.Χ. αι.

Η βιβλική αποκάλυψη, στο πλαίσιο του σχεδίου της σωτηρίας, έστρεψε αποκλειστικά την προσοχή του χριστιανισμού στη θρησκευτική σημασία της αρρώστιας και της θεραπείας. Σε έναν κόσμο όπου όλα εξαρτιόνταν από το Θεό, η ασθένεια δεν μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Ήταν αδύνατο να μην έβλεπε κανείς την ασθένεια σαν ένα πλήγμα του Θεού στον άνθρωπο. Πάντα σε εξάρτηση από το Θεό, μπορούσε να διακρίνει στην ασθένεια την επέμβαση δυνάμεων που ήταν ανώτερες από αυτόν. Κι ακόμα περισσότερο γιατί στην αρρώστια εκδηλωνόταν κιόλας η εξουσία του θανάτου πάνω του. Θα έπρεπε λοιπόν να έχει κι αυτή παρόμοια σημασία. Γιατί όμως να υπάρχει αυτή η παρουσία του κακού εδώ στη γη, αφού ο Θεός είναι ο απόλυτος κύριος; Αυθόρμητα το θρησκευτικό αίσθημα του ανθρώπου δημιούργησε μια σύνδεση ανάμεσα στην ασθένεια και την αμαρτία. Ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο για να είναι ευτυχισμένος. Η ασθένεια, όπως όλα τα άλλα ανθρώπινα κακά, ήταν αντίθετη σε αυτή τη βαθιά πρόθεση και εμφανιζόταν στον κόσμο ως συνέπεια της αμαρτίας. Ήταν ένα από τα σημεία της οργής του Θεού ενάντια στον αμαρτωλό κόσμο (σημ. 15).
 
Για τους πιστούς της νέας θρησκείας ο Χριστός ήταν συγχρόνως γιατρός της ψυχής και του σώματος και τη θέση των παλιών Ασκληπιείων πήραν οι ναοί που αφιερώνονταν σε ιαματικούς αγίους, όπως οι άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός και ο Παντελεήμων. Ορισμένες πρακτικές της λατρείας του Ασκληπιού θα επιβιώσουν και θα αφομοιωθούν από τη χριστιανική λατρεία. Στην Κωνσταντινούπολη για παράδειγμα, η μονή των αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού παρέμενε ανοικτή ημέρα και νύχτα για τη θεραπεία των πιστών με "εγκοίμηση". Η συνήθεια άλλωστε των χριστιανικών ταμάτων ως ορατής έκφρασης της ατομικής ευσέβειας και ευγνωμοσύνης προς το Θεό δεν είναι τίποτε άλλο παρά η επιβίωση της συνήθειας των αναθημάτων στο σχήμα των θεραπευθέντων μελών στα ιερά του Ασκληπιού (σημ. 16).

Ενώ οι πατέρες της Εκκλησίας των πρώτων χρόνων μεγαλωμένοι με ελληνορωμαϊκή παιδεία, μπορούσαν να κάνουν διάκριση ανάμεσα στην ανάγκη της πρακτικής ιατρικής και της αντιμετώπισης των προβλημάτων που συνδέονται με την ψυχή και τα συναισθήματα, για ολοένα όμως και μεγαλύτερο αριθμό χριστιανών, οικοδομήθηκε μια θρησκευτική ιατρική, όπου η προσευχή, η επίθεση των χεριών του ιερέα, η χρήση του ευχέλαιου θεωρούνταν ως τα περισσότερο αποτελεσματικά φάρμακα. Δημιουργήθηκε ουσιαστικά μια "τέχνη" που θεράπευε λιγότερο και παρηγορούσε περισσότερο (σημ. 17).

Κατά μήκος της νότιας πλευράς της κρυπτής στοάς της Αρχαίας Αγοράς, στον ίδιο χώρο περίπου όπου βρέθηκαν τα πήλινα χέρια-αφιερώματα στον Ασκληπιό και κατά την ίδια χρονική περίοδο, το 1965-1966, αποκαλύφθηκε μικρό τετράπλευρο δωμάτιο, στον ανατολικό τοίχο του οποίου σωζόταν τοιχογραφία με παράσταση των αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού. Η τοιχογραφία σήμερα εκτίθεται στην πρώτη αίθουσα της μόνιμης έκθεσης του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού με τίτλο: Ο παλαιοχριστιανικός Ναός. Το δωμάτιο όπου βρέθηκε η τοιχογραφία ταυτίστηκε από τον ανασκαφέα με πρόχειρο ιατρείο (σημ. 18). Σε ένα πολυσύχναστο μέρος στο κέντρο της παλαιοχριστιανικής Θεσσαλονίκης, όπως ήταν η Αγορά, η παρουσία ιατρείου ήταν απαραίτητη για την παροχή των πρώτων βοηθειών. Η απεικόνιση εκεί των αγίων Αναργύρων θεωρούνταν εγγύηση για σίγουρη ίαση, γιατί σύμφωνα με τη χριστιανική αντίληψη η τελική έκβαση της ασθένειας αποτελούσε μέριμνα της θείας ευσπλαχνίας.

  

Τοιχογραφία με παράσταση των αγίων Κοσμά και Δαμιανού, 6ος μ.Χ. αι.
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, ΒΤ 115.

  
Το φυλακτήριο χαρακτήρα του δωματίου συμπληρώνουν μια τρίστιχη επιγραφή: +Εμμανου[ήλ]/ο Θεός μ[εθ’ η] +μών+  και γραπτός σταυρός μέσα σε τετράπλευρο πλαίσιο, γραμμένα με κόκκινο χρώμα στο λευκό κονίαμα του βόρειου και νότιου τοίχου αντίστοιχα. Στη δυτική είσοδο του δωματίου υπήρχε κτιστή ανοιχτή δεξαμενή για την περισυλλογή νερού και ένα τοξωτό άνοιγμα εκροής του αποθηκευμένου νερού. Τα δύο αυτά στοιχεία μπορούν να συσχετισθούν με μία λαϊκή λατρεία ιαματικού "αγιάσματος". Από τη σκοπιά αυτή και η ανεξήγητη in situ στη γωνία του δωματίου μαρμάρινη πλίνθος με συμφυή σιδερένιο κρίκο, ως σημείο προσδέσεως των "δαιμονισμένων" μπορεί να ερμηνευθεί (σημ. 19).
 
Οι άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός συγκαταλέγονται ανάμεσα στους δημοφιλέστερους θεραπευτές αγίους της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Οι άγιοι, ιατροί στο επάγγελμα, έλαβαν την προσωνυμία Ανάργυροι, γιατί αφιλοκερδώς έθεσαν στην υπηρεσία των ανθρώπων τις ιατρικές τους γνώσεις. Ο τάφος τους στο Φερεμάν της Μικράς Ασίας καθώς και οι πολυάριθμοι ναοί που ανεγέρθηκαν προς τιμήν τους, αποτέλεσαν χώρους ίασης, όπου συνέρρεαν τα πλήθη των πιστών. Στους  "οίκους των Αναργύρων" όπως τους ονόμαζαν, καταγράφηκε στη διάρκεια των αιώνων μεγάλος αριθμός θαυματουργικών θεραπειών, (ιάματα τα ονόμαζαν και οι χριστιανοί) με αποτέλεσμα οι άγιοι να αναγνωρισθούν ως οι ουράνιοι προστάτες των ιατρών και φαρμακοποιών (σημ. 20). Σε ένα από τα ιάματα διαβάζουμε για έναν ασθενή ο οποίος προσήλθε στο ναό των αγίων για θεραπεία δυσουρίας. Οι άγιοι εν ονείρω έδωσαν την εντολή να λάβει τρίχες από το εφηβαίο του Κοσμά και αφού τις κάψει να πιει την στάχτη τους μέσα σε νερό. Ο ασθενής μάταια αναζήτησε μεταξύ των προσκυνητών κάποιον με το όνομα Κοσμάς. Βέβαια δεν γνώριζε ότι κάποιος από αυτούς είχε προσφέρει ένα πρόβατο στους αγίους το οποίο φώναζαν Κοσμά. Το πρόβατο λοιπόν ήρθε μόνο του στον ασθενή. Τότε ένας υπηρέτης το φώναξε με το όνομά του και ο ασθενής κατάλαβε τη σημασία του ονείρου. Ακολούθησε τη συμβουλή των αγίων και θεραπεύθηκε. Το ίαμα έχει στοιχεία συμπαθητικής μαγείας, λόγω της σχέσης του εφηβαίου και της δυσουρίας. Οι άγιοι κατά κανόνα χορηγούσαν ως πανάκεια την κηρωτή, ένα είδος έμπλαστρου το οποίο κατασκευαζόταν από τα κεριά που άναβαν οι πιστοί στο ναό. Αυτή χρησιμοποιούνταν για τη θεραπεία της οφθαλμίας, διαφόρων φλεγμονών, υδροκήλης, κ.λ.π. Σε μία περίπτωση κυνάγχης χορηγήθηκε κηρωτή και μάσημα του φυτιλιού της κανδήλας. Μια ασθενής με πόνους στην κοιλιά έγινε καλά αφού κατάπιε ξύσματα από μια εικόνα των αγίων Κοσμά και Δαμιανού (σημ. 21).
 
Στην παλαιοχριστιανική Θεσσαλονίκη οι άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός θεωρούνταν του μάρτυρος φύλακες και συλλατρεύονταν μαζί με τον μεγαλομάρτυρα Δημήτριο στη βασιλική του (σημ. 22).
 
Το 305 μ.Χ. τοποθετείται το μαρτύριο και ο θάνατος του "προστάτη" και "πολιούχου" της Θεσσαλονίκης Δημητρίου. Σύμφωνα με την παράδοση, τον Δημήτριο συνέλαβαν οι στρατιώτες του Γαλέριου με την κατηγορία ότι συμμετείχε ενεργά στις χριστιανικές συγκεντρώσεις, στον χώρο της Αγοράς, στον Μεγαλοφόρο όπως την ονόμαζαν οι βυζαντινοί: "…στα δυτικά του Μεγαλοφόρου της πόλης, στη λεγόμενη Χαλκευτική στοά … κάτω από τις υπόγειες καμάρες των γειτονικών δημόσιων λουτρών" (σημ. 23). Στις 26 Οκτωβρίου ο Δημήτριος θανατώθηκε με λογχισμό στο μέρος όπου προσωρινά κρατούνταν, "εις τας των καμίνων καμάρας" του δημόσιου λουτρού, δίπλα στο στάδιο. Οι εκτελεστές του καλυπτόμενοι από το σκοτάδι της νύχτας μετέφεραν τη σωρό έξω από το συγκρότημα του λουτρού και την έριξαν σε ένα αφύλακτο και απόμερο χώρο, ανάμεσα στο λουτρό και το στάδιο. Την ίδια νύχτα ευλαβείς χριστιανοί παράχωσαν τη σωρό του αγίου και κανείς έκτοτε δεν μετέφερε από το σημείο εκείνο το σώμα του αγίου (σημ. 24). Ο Λούπος, ο δούλος του αγίου Δημητρίου που του παραστεκόταν, "πήρε το οράριο του αγίου και μάζεψε μέσα σε αυτό το αίμα του. Πήρε και το βασιλικό δακτυλίδι που φορούσε στο χέρι του ο άγιος, το βάπτισε μέσα στο άγιο αίμα και με αυτό γιάτρευε τους αρρώστους: όλους τους πάσχοντες από διάφορες αρρώστιες και τους κυριαρχημένους από ακάθαρτα πνεύματα τους γιάτρευε με την ευχή και με την επισκίαση του αγίου και με τη θεία χάρη που είχε το δακτυλίδι, γι’ αυτό και η φήμη του είχε απλωθεί σε όλη την πόλη της Θεσσαλονίκης. Αλλά μαθαίνοντας ο βασιλιάς γι’ αυτόν και πως γιατρεύει τους αρρώστους, έδωσε διαταγή να θανατωθεί κι εκείνος μαζί με μερικούς άλλους που είχαν πιστέψει στον Χριστό, στο δημαρχείο της πόλης, την ημέρα που εκδίδονταν οι αποφάσεις προεδρεύοντος του ιδίου" (σημ. 25). 
  

Ψηφιδωτό με παράσταση του αγίου Δημητρίου, 5ος μ.Χ. αι.
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, ΒΨ 29α.

Μετά το 311/313, οπότε εκδόθηκαν διατάγματα περί ανοχής του χριστιανισμού και ανεξιθρησκείας, η χριστιανική κοινότητα της Θεσσαλονίκης έλαβε την άδεια από την διοίκηση της πόλης και ανήγειρε μικρή οικία, που περιείχε το λείψανο του αγίου. Η οικία αυτή, της οποίας δεν έχει βρεθεί κανένα ίχνος, ήταν ένα μαρτύριο, όπου ελάμβαναν χώρα συναθροίσεις των χριστιανών, θαύματα και ιάσεις "…σε εκείνο το μέρος εμφανίστηκαν πλήθος θεοσημίες και παρέχονταν θεραπείες και δώρα της θείας χάρης…" (σημ. 26). Στον χώρο αυτό καταγράφηκε και το πρώτο ιαματικό θαύμα του αγίου, όταν ο έπαρχος του Ιλλυρικού Λεόντιος, " …ενώ μετέβαινε στη χώρα των Δακών, αρρώστησε από ανίατη ασθένεια. Οι άνθρωποί του τον μετέφεραν με φορείο στη Θεσσαλονίκη και τον απόθεσαν μέσα τον ιερό σηκό όπου κάτω από τη γη βρισκόταν το λείψανο του αγίου. Δεν πρόλαβαν καλά καλά να τον ξαπλώσουν πάνω στο ιαματοφόρο μνήμα κι αμέσως ξαναβρήκε την υγεία του. Θαύμασε αυτός, θαύμασαν και οι δικοί του… " (σημ. 27).  Ο Λεόντιος μετά την θαυματουργική θεραπεία του "αφού γκρέμισε και καθάρισε ολόγυρα τις καμάρες των καμινιών και συνάμα το οίκημα των θερμών λουτρών μαζί με τις στοές και τα καπηλειά που βρίσκονταν εκεί, ανήγειρε πάνσεπτο οίκο προς τιμήν του μάρτυρος" (σημ. 28).
  
Από τις διηγήσεις των Θαυμάτων μαθαίνουμε ότι, στη βασιλική του αγίου Δημητρίου περιθάλπονταν ασθενείς διαφόρων κατηγοριών: ο παράλυτος έπαρχος Μαριανός, ο αιμορραγών έπαρχος, κάτοικοι της πόλης με σοβαρές ασθένειες, όπως κακοήθεις πυρετούς, βουβωνικά οιδήματα, αιμοπτύσεις, ψυχασθενείς, όπως ο δαιμονιζόμενος στρατιώτης, ο ημιπληγικός έπαρχος. Οι ασθενείς μεταφέρονταν στο ναό από τους οικείους τους με φορείο, με ζώο ή στα χέρια. Με την είσοδο του ασθενούς οι υπηρέτες του ναού προσκόμιζαν σε αυτόν στρώμα. Οι ασθενείς κατά τη διάρκεια της νοσηλείας τους δεν φορούσαν τα καθημερινά τους ενδύματα αλλά πιθανότατα κάποιο χιτωνίσκο. Τους ασθενείς παρακολουθούσαν ιατροί, οι οποίοι τους επισκέπτονταν την ημέρα παίρνοντας το ιστορικό τους και εφαρμόζοντας τις θεραπευτικές μεθόδους της εποχής εκείνης. Η περίθαλψη των ασθενών περιλάμβανε επίσης τροφοδοσία και ζεστά λουτρά. Οι ασθενείς διέμεναν όλοι μαζί σε ενιαίο χώρο και κατά τη διάρκεια της νύχτας γίνονταν ιάσεις θαυμασίως, με την επίσκεψη συνήθως του εμφανιζόμενου αγίου Δημητρίου σε όνειρα καθ’ ύπνους και σε οράματα εν εγρηγόρσει (σημ. 29).
     
Μέσα από τα Θαύματα του αγίου Δημητρίου συναντούμε και μια άλλη μορφή θαυματουργικής θεραπείας, πολύ δημοφιλούς κατά την πρωτοχριστιανική περίοδο, αυτής των φυλακτών. 

 

Πορτρέτο άνδρα από το Deir El-Bahri της Αιγύπτου που φέρει στο λαιμό του κρεμασμένο φυλακτό.

3^ος μ.Χ. αι., Βρετανικό Μουσείο.

" …διότι έναν άνθρωπο τον οποίο τίποτε δεν είχε κατορθώσει να βοηθήσει στο παραμικρό, ούτε τα διάφορα βότανα ούτε οι θεραπευτικές επινοήσεις της ιατρικής επιστήμης ούτε το πλήθος των φυλακτών, γιατί ακόμα κι αυτά χρησιμοποιήθηκαν, οι συγγενείς του, στην απελπισία τους για την αρρώστια του δεν ήξεραν τι να κάνουν και δοκίμαζαν τα πάντα, κι ας γνώριζαν ότι τέτοια εγχειρήματα είναι απαγορευμένα" (σημ. 30).
 
Στο πρώτο Θαύμα, που αναφέρεται στη θαυματουργική ίαση του έπαρχου του Ιλλυρικού Μαριανού, με τη παρέμβαση του αγίου Δημητρίου, διαβάζουμε : "Υπάρχει κάποιος, κύριέ μου, που μου είπε ότι μπορεί να σου ξαναδώσει την υγεία σου αν θελήσεις να φορέσεις στο λαιμό σου για φυλακτό μια περγαμηνή όπου είναι γραμμένο κάτι. Ο δε μακάριος Μαριανός αποκρίθηκε: Και τι λέει πως είναι γραμμένο στην περγαμηνή; Το ρώτησα κι αυτό, είπε ο θεράπων, από την άφατη στοργή μου για σένα κύριέ μου, ήμουν περίεργος να μάθω τα πάντα και ούτε αυτό μου έκρυψε, αλλά μου είπε ότι στην περγαμηνή είναι σχεδιασμένες γραμμές και αστερίσκοι και ημικύκλια και κάποια άλλα σχήματα, μέσα στα οποία είτε και έξω από αυτά υπάρχουν γράμματα εβραϊκά και ονόματα αγγέλων άγνωστα στους πολλούς. Αλλά ποια η ανάγκη να μάθουμε τη δύναμη των γραμμάτων και τα σχήματα; Για όλους εμάς τους δούλους σου υπάρχει μόνο ένας σκοπός, να ξαναβρείς την υγεία σου και να μη βυθιστούμε εμείς οι φίλοι σου-και ίσως και όλοι οι πολίτες-, με τη στέρησή σου, ζωντανοί στον Άδη. Πάρε λοιπόν κύριέ μου, τη μικρή αυτή περγαμηνή και φόρεσέ την ώστε και συ να δεις την υγεία σου κι όλους εμάς τους δικούς σου να απαλλάξεις από τη φθοροποιό λύπη και την οδύνη για σένα" (σημ. 31).

Πολλοί ήταν εκείνοι που επιδοκίμαζαν την άποψη του γιατρού Σωρανού:  "η χρήση των φυλακτών δε πρέπει να εμποδίζεται, γιατί, ακόμα κι αν δεν έχουν άμεσο αποτέλεσμα, μπορούν να βελτιώσουν το ηθικό του ασθενή μέσω της ελπίδας" (σημ. 32). Μεγάλοι γιατροί, όπως ο Γαληνός και ο Αλέξανδρος από τις Τράλλεις της Μικράς Ασίας, προσωπικός γιατρός του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, συνιστούσαν τη χρήση φυλακτών σε ασθενείς που τα συμβατικά φάρμακα δεν παρείχαν βοήθεια. "Ένας ευσυνείδητος γιατρός δεν θα έπρεπε να αφήνει αδοκίμαστο κανένα μέσο", έγραφε ο Αλέξανδρος (σημ. 33).
 
Τις κρίσιμες ώρες της αρρώστιας, κυρίως όταν αυτή δεν οφείλεται σε φυσικά αίτια, αλλά  είναι αποτέλεσμα της οργής των θεών ή της δράσης κακοποιών πνευμάτων και δυνάμεων, η ανθρώπινη αδυναμία αναζητά παντού την προστασία. Όταν οι επιστημονικές γνώσεις είναι περιορισμένες και η εμπειρία μικρή, ίσως το μουρμούρισμα μιας επωδής ή το ψάλσιμο μιας ευχής, να είναι ό, τι καλύτερο μπορεί να γίνει εκείνη την ώρα. Ίσως η υποστήριξη του αρρώστου, η αίσθησή του ότι δεν αφήνεται μόνος και αβοήθητος, ίσως το υποβλητικό κλίμα και τα συχνά μυστηριώδη και ακατάληπτα λόγια της επωδής ή της ευχής, η δύναμη της υποβολής και η κινητοποίηση της αυθυποβολής, μπορούν να παίξουν κάποιο ρόλο. Το σκοτάδι υποβάλλει και συγκαλύπτει και η μεγαλόπρεπη εμφάνιση του πρωθιερέως, ακολουθούμενου από το ιερατείο ή του ιερέα με τους νεοκώρους, μαζί με την ψυχολογική κατάσταση της προσδοκίας, μπορούν να πείσουν ακόμα και για την εμφάνιση του ίδιου του θεού ή του αγίου. 
   
Λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής, συχνά μη επιδεχόμενες λογικές ερμηνείες, εξακολουθούν πεισματικά να ζουν και να αποτελούν στοιχείο συνδετικό με βιώματα, αναμνήσεις, πρόσωπα και καταστάσεις που είναι αναγκαία στο "ευ ζην". Είναι πράγματι εντυπωσιακό το να ανακαλύπτεις πως το παρελθόν  αντιστέκεται στην εξαφάνιση του, πως προσπαθεί να επιβιώσει στο παρόν, πως το διαποτίζει ή το διαβρώνει, ενσωματωμένου με τρόπο που συχνά δεν ξεχωρίζει ότι έχει άλλη προέλευση και άλλη ηλικία. 

 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1  Γ. Πεντόγαλος, Εισαγωγή στην ιστορία της Ιατρικής, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1983, σελ.127.

2 Πλούταρχος, Περί των εκλελοιπότων χρηστηρίων, 421 Α.

3 Pierre Grimal, Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, εκδ. ΘΥΡΑΘΕΝ, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 210.

4 R. Joseph Hoffmann, Πορφύριος, Κατά Χριστιανών, εκδ. ΘΥΡΑΘΕΝ, Θεσσαλονίκη 2000.

5 Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τόμος ΣΤ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1976, σελ. 587.

6 Antje Krug, Αρχαία Ιατρική, επιστημονική και θρησκευτική ιατρική στην αρχαιότητα, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1997, σελ.130.

7 Ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη, κατάλογος έκθεσης, Τελλόγλειο Ίδρυμα, Θεσσαλονίκη 2003, σελ. 221-223.

8 Αντουανέττα Καλλέγια, Ασκληπιεία, τα κέντρα υγείας της αρχαιότητας, περιοδικό CORPUS, τεύχος 19, 2000, σελ. 60-72.

9 Antje Krug, Αρχαία Ιατρική, επιστημονική και θρησκευτική ιατρική στην αρχαιότητα, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1997, σελ.134.

10 Κατερίνα Τζαναβάρη, Η λατρεία των Αιγυπτίων θεών στη Βέροια, Αρχαία Μακεδονία V, τόμος 3, Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 1678.

11 Χ. Μακαρόνας, Ανασκαφή παρά το Σαράπειον, Μακεδονικά 1, 1940, σ. 464-5.

12 Κατερίνα Τζαναβάρη, Η λατρεία των Αιγυπτίων θεών στη Βέροια, Αρχαία Μακεδονία V, τόμος 3, Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 1671-1682.

13 Walter Burkert, Μυστηριακές Λατρείες της Αρχαιότητας, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1997, σελ. 31, (Διόδωρος, 1.25.4).

14 Γ. Ρηγάτος, Η αρχαία ιατρική στη λαϊκή μας παράδοση, εκδ. Βήτα, Αθήνα 1999.

15 Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας, Αθήνα 1980, σελ. 150-153.

16 Μαρία Καζαμία-Τσέρνου, «Ιάματα» Ασκληπιού και «σημεία» Ιησού Χριστού, Γρηγόριος ο Παλαμάς τ.759, Θεσσαλονίκη 1995, σελ. 613-638.

17 Παναγιώτης Καμπάνης, Ιατρικά και χειρουργικά εργαλεία της ύστερης αρχαιότητας,4ος-7ος μ.Χ αι., Συλλογή Γ.Τσολοζίδη, σελ. ,Θεσσαλονίκη 2002.

18 Α. Ξυγγόπουλος, Η παλαιοχριστιανική τοιχογραφία της ρωμαϊκής αγοράς Θεσσαλονίκης, ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ, τόμος 9, Θεσσαλονίκη 1977, σελ.411-416.

19 Χ. Μπακιρτζής, Η Αγορά της Θεσσαλονίκης στα παλαιοχριστιανικά χρόνια, Πρακτικά του 10ου διεθνούς συνεδρίου χριστιανικής αρχαιολογίας, τόμος Β΄, Θεσσαλονίκη 1984, σελ. 5-18.

20 Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος 2, Αθήνα 1963, σελ. 880-883.

21 Χάρης Ιακ. Τούλ, Τα ιάματα των αγίων Αναργύρων, ΕΕΒΣ, Αθήνα 1975-6, σελ. 253-297.

22 Χ. Μπακιρτζής, Η Αγορά της Θεσσαλονίκης στα παλαιοχριστιανικά χρόνια, σελ.16, υποσ.2.

23 Αγίου Δημητρίου Θαύματα, επιμ. Χ. Μπακιρτζής, εκδ. ΑΓΡΑ, Θεσσαλονίκη 1997, σελ.37, κεφ. γ΄.  

24 Αγίου Δημητρίου Θαύματα, σελ. 45, κεφ.ιδ΄
  
25 Αγίου Δημητρίου Θαύματα, σελ.43-45, κεφ. ιγ΄. 

26 Αγίου Δημητρίου Θαύματα, σελ. 355.

27 Αγίου Δημητρίου Θαύματα, σελ.45, κεφ. ιε΄.   

28 Αγίου Δημητρίου Θαύματα, σελ.35, κεφ. 8. 

29 Αγίου Δημητρίου Θαύματα, σελ.368-369. 

30 Αγίου Δημητρίου Θαύματα, σελ.85, κεφ.26. 

31 Αγίου Δημητρίου Θαύματα, σελ.67-69, κεφ.15.  

32 Gillian Clark, Οι γυναίκες στην όψιμη αρχαιότητα, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1997, σελ. 112, (Σωρανός, Γυν.3.10.42).

33 Theodor  Puschmann, Alexander von Tralles, Amsterdam 1963.


Σχετικές αναρτήσεις: 

200 - Αναθήματα κατ' ευχήν

198 - Τα φυλακτά της 'Υστερης Αρχαιότητας