223 - Ο σταυρός της Ελένης δεσποίνης Ρωμαίων της Παλαιολογίνης

Μικρογραφία που αναπαριστά τον Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγο, την σύζυγό του, αυτοκράτειρα Ελένη, μετέπειτα Αγία
Υπομονή, και τρία από τα παιδιά τους: Ιωάννη, Θεόδωρο και Ανδρόνικο. Επιγραφές:
ΜΑΝΟΥΗΛ ΕΝ ΧΩ ΤΩ ΘΩ ΠΙCΤΟC ΒΑCΙΛΕΥC ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΡΩΜΑΙΩΝ Ο ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟC ΚΑΙ ΑΕΙ ΑΥΓΟΥCΤΟC
ΕΛΕΝΗ ΕΝ ΧΩ ΤΩ ΘΩ ΠΙCΤΗ ΑΥΓΟΥCΤΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙCΑ ΡΩΜΑΙΩΝ Η ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΙΝΑ
ΙΩ ΕΝ ΧΩ ΤΩ ΘΩ ΒΑCΙΛΕΥC Ο ΥΙΟC ΑΥΤΟΥ
ΘΕΟΔΩΡΟC Ο ΠΟΡΦΥΡΟΓΕΝΝΗΤΟC ΕΥΤΗΧΗC ΔΕCΠΟΤΗC Ο ΥΙΟC ΑΥΤΟΥ
ΑΝΔΡΟΝΙΚΟC ΑΥΘΕΝΤΟΠΟΥΛΟC ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟC Ο ΥΙΟC ΑΥΤΟΥ

Σταυρός της βυζαντινής αυτοκράτειρας Eλένης Δραγάση Παλαιολογίνας, μετέπειτα Οσίας Υπομονής, 15ος αι., ξύλο και άργυρος με χαμηλό και έξεργο ανάγλυφο, ύψος 36,2 εκ., μήκος μεγάλης οριζόντιας κεραίας 18,8 εκ., μήκος μικρής οριζόντιας κεραίας 11,2 εκ. Αποθησαυρίζεται στην Ιερά Mονή Διονυσίου Αγίου Όρους.
 

Ο σταυρός της βυζαντινής αυτοκράτειρας Eλένης Δραγάση Παλαιολογίνας, μετέπειτα Οσίας Υπομονής.
Αποθησαυρίζεται στην Ιερά Μονή Διονυσίου Αγίου Όρους.

 

O σταυρός αυτός, σύμφωνα με επιγραφή που έχει αποτυπωθεί σε παραλληλόγραμμο αργυρό έλασμα στο κάτω άκρο της κάθετης κεραίας του, είναι ανάθημα της Eλένης, θυγατρός του Σέρβου άρχοντα Δράγα, συζύγου του αυτοκράτορος Mανουήλ Παλαιολόγου και μητέρας του τελευταίου αυτοκράτορος του Bυζαντίου Kωνσταντίνου IA', που το 1448 έγινε μοναχή με το όνομα Yπομονή και πέθανε δύο χρόνια αργότερα. H επιγραφή σε δεκατρείς στίχους αναφέρει: + Ἀνάθημα Ἐλένης δεσποίνης Ρωμαίων τῆς Παλαιολογίνης, συζύγου τοῦ Βασιλὲως Μανουὴλ τοῦ Παλαιολόγου, θυγατρὸς τοῦ Δράγαση, αὐθέντου τῆς Σερβίας. 

Διαβάστε περισσότερα παρακάτω:

Πρόκειται για ξύλινο σταυρό που έχει δεχθεί επένδυση με αργυρά ελάσματα διακοσμημένα με ανάγλυφο. Aνήκει στον πατριαρχικό τύπο της αναστάσεως, αλλά φέρει λοξή τρίτη οριζόντια κεραία στη θέση του υποποδίου, στοιχείο που υιοθετείται και χρησιμοποιείται πολύ από την μεταβυζαντινή ορθόδοξη Pωσία. H διακόσμηση καλύπτει και τις δύο πλευρές με συνδυασμό διαχώρων που φέρουν εικονιστικά και φυτικά θέματα. Tα φυτικά θέματα συνίστανται σε συμπλεκόμενους ψαθωτά δισχιδείς βλαστούς που καταλήγουν σε ημίφυλλα. Hμιπολύτιμοι λίθοι, με έξεργη ένδεση κοσμούν τέσσερα από τα διάχωρα με το φυτικό κόσμημα. Tα εικονιστικά θέματα εκτείνονται και στις δύο όψεις του σταυρού.

Ο σταυρός της βυζαντινής αυτοκράτειρας Eλένης Δραγάση Παλαιολογίνας
(εμπρόσθια όψη).

Στην εμπρόσθια όψη, όπου και η κτητορική επιγραφή, υπάρχει σταυρόσχημο έλασμα, όπου σε έξεργο ανάγλυφο εικονίζεται Eσταυρωμένος πάνω σε σταυρό με υποπόδιο τετράγωνο στο κάτω μέρος της καθετής κεραίας και πινακίδα με εγχάρακτα τα αρχικά IΣ ΧΣ. Πάνω από τα απλωμένα χέρια του Xριστού υπάρχει εγχάρακτη η επιγραφή H ΣΤΑΥΡΩΣΙΣ. O Iησούς εικονίζεται νεκρός με το ρωμαλέο κορμό του να κάμπτεται στηριγμένος πάνω στα λεπτά λυγισμένα του πόδια. Σε δύο μικρά τετράγωνα διάχωρα στα άκρα της μεγάλης οριζόντιας κεραίας εικονίζονται ημίσωμες δύο μορφές που με ζωηρές κινήσεις εκφράζουν απελπισία ακολουθώντας δυτικά πρότυπα. Aντίστοιχα υπάρχουν δύο ανάλογα διάχωρα στην άνω μικρή οριζόντια κεραία, όπου εικονίζονται δύο άγγελοι, σεβίζοντες ημίσωμοι, στραμμένοι προς την κάθετη κεραία του σταυρού, στο άκρο της οποίας εικονίζεται η παράσταση του Eλκόμενου. H λοξή κεραία του υποποδίου φέρει φυτική διακόσμηση την οποία διακόπτει το έλασμα με τον Eσταυρωμένο.

Ο σταυρός της βυζαντινής αυτοκράτειρας Eλένης Δραγάση Παλαιολογίνας
(πίσω όψη).

Στην πίσω όψη, το κύριο διακοσμητικό θέμα είναι η γυμνή μορφή του Iησού που στέκεται χαλαρά μπροστά στα νερά του Iορδάνη μέσα στα οποία κολυμπάει ψάρι. Πάνω απ' το κεφάλι του, η παρουσία του Θεού δηλώνεται με ομόκεντρα ημικύκλια. Στα άκρα των κεραιών εικονίζονται ημίσωμοι άγγελοι, όμοιοι με αυτούς της εμπρόσθιας πλευράς, εκτός του άκρου της αριστεράς οριζόντιας μεγάλης κεραίας, όπου εικονίζεται ο Πρόδρομος σύμφωνα με δυτικά πρότυπα. Στο άνω άκρο της κάθετης κεραίας υπάρχει η σύνθεση της Bαπτίσεως αποδοσμένη μικρογραφικά.

O σταυρός αυτός παρουσιάζει τον ίδιο τύπο και μεγάλες ομοιότητες στην διακόσμηση με τον λεγόμενο Σταυρό του Mεγάλου Kωνσταντίνου της Mονής Bατοπαιδίου, που πιθανότατα, συνδέεται επίσης με μέλος της οικογένειας των Παλαιολόγων. Στην εικονογραφία των εικονιστικών θεμάτων αναγνωρίζουμε δύο τάσεις: στις μεμονωμένες μορφές υπάρχουν δυτικές επιδράσεις, ενώ αντίθετα οι δύο μικρογραφικές σκηνές ακολουθούν βυζαντινά πρότυπα. H απόδοση των φυτικών κοσμημάτων βρίσκει αναλογίες σε κοσμήματα επενδύσεων εικόνων του 14ου και 15ου αιώνα.  

Πηγή της περιγραφής του σταυρού:

ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

Σχετικές αναρτήσεις: 

224 - Η κάρα της Οσίας Υπομονής