200 - Αναθήματα κατ' ευχήν

Το 1160 π.Χ., ο Σουτρούκ Ναχουντέ, βασιλιάς του Ελάμ, έκανε μια νικηφόρα εκστρατεία διασχίζοντας την Ακκάδ, τη Σιππάρ, την Εσνούννα και άλλες πόλεις της Βαβυλωνίας. Γύρισε πίσω στην πρωτεύουσά του, τα Σούσα, φέρνοντας μαζί του πλούσια λάφυρα, τα οποία και αφιέρωσε ως ένδειξη ευγνωμοσύνης στο θεό που τον οδήγησε στη νίκη. Η περίπτωση αυτή αποτελεί την πρώτη πράξη «αναθηματικής θρησκείας» που γνωρίζουμε με βεβαιότητα (σημ. 1). 

Η «αναθηματική θρησκεία» αποβλέπει στη σωτηρία μέσα από την προσέγγιση του θείου και απαντά σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς, παίζοντας πολύ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της σχέσης μεταξύ ανθρώπων και θεών. Σε περίπτωση ανάγκης και κινδύνου, ο άνθρωπος αναζητεί τη σωτηρία μέσω μιας εκούσιας προσφοράς, την οποία καθορίζει και περιορίζει ο ίδιος. Επιζητεί να εξουσιάζει το αβέβαιο μέλλον μέσω ενός «εάν... τότε... », που ο ίδιος επιβάλλει (σημ. 2). 

Τα αναθήματα μπορεί να αντιπροσωπεύουν μια ευτελή όψη της θρησκείας, ωστόσο, κάθε ένα από αυτά, μεγάλο ή μικρό, μαρτυρεί μια προσωπική ιστορία, μια ιστορία αγωνίας, ελπίδας, ικεσίας και εκπλήρωσης, μια εκδήλωση προσωπικής θρησκείας. Τα αναθηματικά αντικείμενα αποτελούν τεκμήρια προσωπικής πίστης σε ένα συγκεκριμένο θεό, ο οποίος σε ανταπόδοση προσφέρει κάποια μορφή σωτηρίας. Οι πράξεις αυτές λατρείας παραμένουν στην κατηγορία των «χρήσιμων συμπληρωμάτων» και δεν αποτελούν «υποκατάστατα», τα οποία υπονοούν συνειδητή απόρριψη κάθε προηγούμενου (σημ. 3).

Αν και η αναθηματική θρησκεία γεννήθηκε στην Εγγύς Ανατολή, αναπτύχθηκε ωστόσο ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Οι αρχαίοι Έλληνες προέβαιναν σε παντός είδους αφιερώματα και προσφορές. Τα ανατιθέμενα ήταν συνήθως ζώα προς θυσία, πέπλοι, στήλες, διάφορα πολύτιμα αντικείμενα ή ομοιώματα πασχόντων μελών του σώματος. Από τον 6ο αι. π.Χ., όταν γενικεύτηκε η ανέγερση ναών αφιερωμένων στους θεούς, στήλες ή ανδριάντες με επιγραφές στα βάθρα τους χρησίμευαν ως αναθήματα και ως μνήματα (ενθύμια ευγνωμοσύνης) ή ως αγάλματα (για να αγάλλεται και ευχαριστείται με αυτά ο θεός). Ορισμένα ονομαστά ιερά, όπως του Απόλλωνα στους Δελφούς και του Δία στην Ολυμπία, απέκτησαν με την πάροδο του χρόνου αντικείμενα μοναδικής αξίας, αφιερωμένα εκεί από ευγνωμονούντες για τις προσφερθείσες υπηρεσίες ή από ευελπιστούντες σε μελλοντική εξυπηρέτηση (σημ. 4).
  

Η ειδωλολατρική καταγωγή των αναθημάτων δεν στάθηκε εμπόδιο στη χριστιανική τους μεταμόρφωση. Αν και η Εκκλησία από την αρχή καταπολέμησε τα ειδωλολατρικά έθιμα, εν τούτοις όμως μερικά απ' αυτά διατηρήθηκαν, διότι χιλιάδες χρόνια έζησαν στη θρησκευτική συνείδηση των ανθρώπων εκείνων οι οποίοι καλούνταν να δεχτούν τη νέα θρησκεία. Είναι στη φύση του ανθρώπου να μην επιθυμεί να αφήσει αυτό που του είναι γνώριμο, αυτό στο οποίο είναι συνηθισμένος.

 
Τον 4ο αι. μ.Χ. ο Θεοδώρητος, επίσκοπος Κύρρου, στο βιβλίο του Ελληνικών παθημάτων θεραπευτική, αναφέρεται στα αναθήματα την ιατρείαν δηλούντα, τα οποία ονομάζει εκτυπώματα, και που σκοπός τους ήταν η παράκληση για τη θεραπεία των ασθενειών: Οι μεν γαρ οφθαλμών, οι δε ποδών, άλλοι δε χειρών προσφέρουσιν εκτυπώματα και οι μεν εκ χρυσού, οι δε εξ ύλης αργύρου πεποιημένα (σημ. 5).
  

 
Από τους βυζαντινούς συγγραφείς μαθαίνουμε ότι, πάνω από την αγία τράπεζα της Αγίας Σοφίας κρεμόταν το πολύτιμο στέμμα του αυτοκράτορα Μαυρικίου, το οποίο η γυναίκα του Κωνσταντίνα και η χήρα του lουστίνου Σοφία προσέφεραν το 601 ως πασχάλιον δώρον, λίθοις υπερτίμοις και μαργάροις υπερφυέσι κεκοσμημένον (σημ. 6). Στο ίδιο μέρος ήταν αναρτημένο και το στέμμα του Ηρακλείου. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Λέων, ο γιος του Κοπρώνυμου, λιθομανής υπάρχων λίαν, εντυπωσιάστηκε τόσο πολύ από το στέμμα, που αποφάσισε να το φορέσει. Φωτιές όμως βγήκαν αμέσως από το κεφάλι του και, αφού ανέβασε υψηλό πυρετό, πέθανε. Γι' αυτό και η χήρα του Ειρήνη επέστρεψε αυτό εγκαλλωπισθέν δια μαργαριτών στη δικαιούχο μεγάλη Εκκλησία (σημ. 7). Στην τράπεζα της Αγίας Σοφίας κρέμονταν ακόμη και τα στέμματα που αφιέρωσε ο πρώτος χριστιανός αυτοκράτορας ως από παλαιάς ιστορίας εν απορρήτοις λόγοις γεγραμμένον ευρίσκομεν (σημ. 8). Σύμφωνα με τον Ευσέβιο, αναθήματα ήταν και οι αργυροί κρατήρες, με τους οποίους ο Μ. Κωνσταντίνος διακόσμησε τους κίονες του ημισφαιρίου που οδηγούν στο Ιερό Βήμα του ναού της Ιερουσαλήμ, καθώς και τα χρυσαφένια απλώματα του αγίου Θυσιαστηρίου, τα οποία τη 15η Φεβρουαρίου του 360 προσέφερε ο αυτοκράτορας Κωνστάντιος στα εγκαίνια της Αγίας Σοφίας (σημ. 9). Ανάθημα θεωρείται και η αγία τράπεζα, την οποία προσέφεραν ο Ιουστινιανός και η Θεοδώρα (σημ. 10). Αναθήματα ήταν και οι ιεροί πέπλοι και τα άλλα μαργαριτοστόλιστα και χρυσοκέντητα, τα οποία ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος αφιέρωσε τα προς τον Θεόν ευσεβής και φιλότιμος... αναθήμασι δωρούμενος μεγαλοπρεπέσι (σημ. 11).

Η αφιερωτική πρακτική, ως μέθοδος αντιμετώπισης των δυσχερειών της ζωής, απαντά στην ελληνορθόδοξη παράδοση με πολλές μορφές, πνευματικής και υλικής προσφοράς. Τα αναθήματα είναι αντικείμενα που προορίζονται για αφιέρωση, μέσω των οποίων η ανθρώπινη επικοινωνία με το θείο αποκτά υλική υπόσταση (σημ. 12). 

  

Στα δύσκολα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας, όταν η προσφυγή στο θείο ήταν η μόνη ελπίδα σωτηρίας, η διάθεση των αναθημάτων έφτασε σε μεγάλη ακμή. Τα ευχαριστήρια αναθήματα, εκ της κοινότητος των σπουδαιοτάτων συναισθημάτων του ανθρώπου (σημ. 13), θεωρούνται ως τα πιο εύγλωττα δείγματα της θρησκευτικής ζωής και του ζωηρού αισθήματος πίστης και ευγνωμοσύνης.

 
Αφορμές για ανάθημα έδωσαν οι ασθένειες, ο ναυτιλιακός κίνδυνος, ο πλουτισμός, η ατεκνία ή ανάγκη ευτοκίας, η σωτηρία από κίνδυνο, το ταξίδι, ο πόλεμος, η αγροτική παραγωγή, η επιδίωξη γάμου κλπ. Ασημένια καραβάκια αφιερώνονταν από τους ναυτικούς και τις γυναίκες τους πριν από το μεγάλο ταξίδι (σημ. 14), ομοιώματα μελών του σώματος για την ανακούφιση από τους πόνους και την οριστική θεραπεία (σημ. 15), καθώς και ανθρώπινες φιγούρες, τα ονομαζόμενα ασημόπαιδα (σημ. 16), για την υγεία και καλή τύχη των παιδιών. 

Τα περισσότερα αναθήματα είναι κατασκευασμένα από ορθογώνια λεπτά φύλλα μετάλλου, τα οποία συχνά κόβονται στο σχήμα της μορφής που απεικονίζουν. Για την κατασκευή τους χρησιμοποιείται κυρίως ασήμι και χρυσός, αλλά και χαλκός, μπρούντζος, σίδηρος και λαμαρίνα. Τα περισσότερα φέρουν οπή ανάρτησης στην κορυφή, από όπου κρέμονταν στις εικόνες με κορδέλα, σύρμα ή παραμάνα. Μερικές χειροποίητες κατασκευές είναι απλές, ενώ άλλες είναι πιθανότα τα προϊόντα επαγγελματικών εργαστηρίων. Ειδικότερα ως προς την κατασκευή, παρατηρούμε έξι κατηγορίες: στικτά, εγχάρακτα, σκαλιστά, εμπίεστα, πρεσαριστά και χυτά. Τα στικτά κατασκευάζονταν με το χτύπημα μικρών στιγμών στην πίσω όψη του ελάσματος, επάνω σε μαλακό υπόβαθρο. Κατά την εγχάραξη, το σχέδιο χαραζόταν στην μπροστινή όψη με καρφί. Τα σκαλιστά χαρακτηρίζονται από πλατιά χάραξη με καλέμι. Τα εμπίεστα υφίσταντο επεξεργασία και στις δύο όψεις. Συνήθως είναι σφυρήλατα στην πίσω όψη και σκαλιστά στην μπροστινή. Τα πρεσαριστά κατασκευάζονταν σε πρέσες εργαστηρίων, ενώ τα χυτά μορφοποιούνταν σε μήτρες (σημ. 17). 

Στην αίθουσα 10 της μόνιμης έκθεσης του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού, που έχει τον τίτλο «Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο. Η βυζαντινή κληρονομιά στους χρόνους μετά την Άλωση», εκτίθενται τρία ασημένια αναθήματα-ασημόπαιδα του 17ου αι. Τα ΒΑ 10 και 26 προέρχονται από τις αναστηλωτικές και ανασκαφικές εργασίες στη Μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρα στο Χορτιάτη Θεσσαλονίκης (σημ. 18) και το ΒΑ 39/1 από την ανασκαφή του Κάστρου του Πλαταμώνα.

ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΟ ΑΝΑΘΗΜΑ
Αριθμός ευρετηρίου: ΒΑ 10
Διαστάσεις: ύψος: 5,5 εκ. πλάτος: 2,8 εκ.

Ανθρωπόμορφο ανάθημα κατασκευασμένο από λεπτό φύλλο αργύρου. Έχει κεφάλι ολοστρόγγυλο, στο πάνω μέρος του οποίου έχει ανοιχτεί η οπή για την ανάρτησή του. Δύο βούλες φουσκωτές δηλώνουν τα μάτια, ενώ γραμμούλες το στόμα, τα φρύδια και τη μύτη. Τα χέρια του είναι δυσανάλογα λεπτά ως προς το υπόλοιπο σώμα και τεντωμένα προς τα κάτω. Στικτοί σταυροί κοσμούν το παραλληλόγραμμο σώμα. Στικτές βουλίτσες περιτρέχουν όλο το μήκος του περιγράμματος, πράγμα που κάνει το μέταλλο να χάνει τη σκληρότητά του και να αποκτά μια κάποια πλαστικότητα.

 
ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΟ ΑΝΑΘΗΜΑ 

Αριθμός ευρετηρίου: ΒΑ 26
Διαστάσεις ύψος 5,5 εκ. πλάτος 3 εκ.

Ανθρωπόμορφο ανάθημα κατασκευασμένο από λεπτό φύλλο αργύρου. Λείπει το κεφάλι. Το τριγωνικό ένδυμα και τα υποδήματα κοσμούνται με εμπίεστο «κορδόνι» και κυκλίσκους σε σταυροειδή διάταξη. Οι μικροί εμπίεστοι κύκλοι θεωρούνται ως η απλουστευμένη συνέχεια των παλαιοχριστιανικών «οφθαλμών» (ομόκεντροι κύκλοι με στιγμή στο κέντρο), που χρησιμοποιούνταν ως αποτροπαϊκά κατά της βασκανίας.

 
ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΟ ΑΝΑΘΗΜΑ 

Αριθμός ευρετηρίου: ΒΑ 39/1
Διαστάσεις ύψος 4,1 εκ. πλάτος 3 εκ.

Σχηματοποιημένη ανθρώπινη μορφή, κατασκευασμένη από λεπτό φύλλο αργύρου, με διάσπαρτους στικτούς σταυρούς σε όλη την επιφάνεια. Ο σταυρός ως αποτρεπτικό και προστατευτικό σύμβολο μαρτυρείται ήδη από τους αποστολικούς χρόνους. Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός τονίζει ότι ο σταυρός είναι «ασπίδα και όπλο και τρόπαιο κατά του διαβόλου... σφραγίδα για να μη μας αγγίζει ο καταστροφέας».


ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΜΠΑΝΗΣ
Αρχαιολόγος
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 
1. W. Burkert, Μυστηριακιές λατρείες της αρχαιότητας, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1997.
2. W. Burkert, Αρχαία ελληνική θρησκεία, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993, 160.
3. Arthur Darby Nock, Conversion: The Old αnd the New in Religion from Alexander the Great to Augustine of Ηiρρο, Oxford 1933, 77.
4. Δ. Λουκάτος, «Ανάθημα», ΘΗΕ, τ. 2, 477, Αθήνα 1963
5. Θεοδώρητος επίσκοπος Κύρου, «Ελληνικών παθημάτων θεραπευτική», PG 83, 1032 C.
6. Γ. Κεδρηνός, PG 121, 768.
7. Θεοφάνους Χρονογραφία, PG 108, 916.
8. Κ. Καλλίνικος, Ο χριστιανικός ναός και τα τελούμενα εν αυτώ, Αθήνα 1969, 161.
9. Πασχάλιον Χρονικόν, τ. Α', 544-545.
10. Θεοφάνους Χρονογραφία, PG 109, 332.
11. Γ. Κεδρηνός, PG 122, 60.
12. Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη, Τάματα-Θάματα, Αθήνα 1996. Ν. Παπαδάκης, Ελληνικά Λαϊκά Αργυρώματα, Αθήνα 1971, Γ. Λεκάκης, Τάματα και Αναθήματα, Αθήνα 2001.
13. Κ. Ρωμαίος, «Ασημόπαιδα», περ. Μελέτη (1909), 298-304.
14. Α. Φλωράκης, Καραβάκια-Τάματα και η θαλασσινή αφιερωτική πρακτική στο Αιγαίο, Αθήνα 1982.
15. Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη, όπ. π.
16. Ν. Πολίτης, «Αναθήματα κατ' ευχήν», Λαογραφία Β' (1910), 127. Α. Φασιανός, Ν. Αρχέλαος, «Λαϊκά Αναθήματα», περ. Ζυγός (1965), 44-47.
17. S. Handaka, Re-evaluating tamata: the Mikes Paidousis Collection of votive offerings, Μουσείο Μπενάκη 2, (2002), 147-165.
18. Ν. Νικονάνος, Η εκκλησία της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στο Χορτιάτη, εκδ. Κέρνος, Θεσσαλονίκη 1972, 102-110.

Πηγή: Περιοδικό "Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού" 11/2004, σ. 86-92