111 - Τα ιερά κειμήλια της Θεοτόκου του Φάρου στη βυζαντινή Κωνσταντινούπολη

Η εικόνα στο βυζαντινό σκαλιστό ελεφαντόδοντο παριστάνει την άφιξη στην Κωνσταντινούπολη
της δεξιάς χείρας του Πρωτομάρτυρα Στέφανου από τα Ιεροσόλυμα γύρω στα 421 και την πάνδημη
συμμετοχή του λαού στην υποδοχή και προσκύνησή της. Η λειψανοθήκη τοποθετήθηκε σε μία
καινούργια εκκλησία που χτίστηκε για αυτό το σκοπό μέσα στο Ιερό Παλάτιο των βυζαντινών αυτοκρατόρων
από την Πουλχερία Αυγούστα, αδελφή του αυτοκράτορα Θεοδόσιου του Β'.
Η εικόνα φυλάσσεται στην Τρηρ (Trier) της Γερμανίας.

Η Θεοτόκος του Φάρου ήταν μία βυζαντική εκκλησία στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν κτισμένη στο νότιο τμήμα του Μεγάλου ή Ιερού Παλατίου των βυζαντινών αυτοκρατόρων και ονομάστηκε έτσι λόγω του φάρου που βρίσκονταν δίπλα της ακριβώς. Στην εκκλησία ετούτη φυλάσσονταν η σημαντικότερη συλλογή χριστιανικών κειμηλίων όλου του κόσμου. Η εκκλησία ήταν αφιερωμένη στην Θεοτόκο, μάλιστα το θεοτοκονύμιό Της ήταν Οἰκοκυρὰ, Παναγία Οἰκοκυρὰ, και υπήρχε μάλιστα μία μεγάλη εφέστιος εικόνα πίσω ακριβώς από το Ιερό Βήμα.

αὐχμοῦ δὲ γενομένου, ὡς ἐπὶ μῆνας ὅλους ἓξ μὴ καταρραγῆναι ὑετόν, λιτανείαν ἐποιήσαντο οἱ τοῦ βασιλέως ἀδελφοί, ὁ μὲν Ἰωάννης βαστάζων τὸ ἅγιον μανδύλιον, ὁ μέγας δομέστικος τὴν πρὸς Αὔγαρον ἐπιστολὴν τοῦ Χριστοῦ καὶ ὁ πρωτοβεστιάριος Γεώργιος τὰ ἅγια σπάργανα. καὶ πεζῇ ὁδεύσαντες ἀπὸ τοῦ μεγάλου παλατίου ἀφίκοντο ἄχρι τοῦ ναοῦ τῆς ὑπεραγίας θεοτόκου τῶν Βλαχερνῶν. ἐποίησε δὲ καὶ ἑτέραν λιτὴν ὁ πατριάρχης σὺν τῷ κλήρῳ. οὐ μόνον δὲ οὐκ ἔβρεξεν, ἀλλὰ καὶ χάλαζα παμμεγέθης καταρραγεῖσα συνέτριψε τὰ δένδρα καὶ τὰς κεράμους τῆς πόλεως. σιτοδείας δὲ κατασχούσης τὴν πόλιν, ὁ Ἰωάννης ἐξωνήσατο ἀπὸ Πελοποννήσου καὶ Ἑλλάδος σίτου χιλιάδας ἑκατόν, καὶ δι' αὐτῶν τοὺς πολίτας παρεμυθήσατο.

Κατά τη διάρκεια της άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους Σταυροφόρους το 1204, η εκκλησία απέφυγε αρχικά την καταστροφή και τη δήωση, αφού ο Βονιφάτιος ο Μομφερρατικός κινήθηκε γρήγορα με τον στρατό του για να καταλάβει το Μεγάλο Παλάτι και έτσι τα χριστιανικά κειμήλια της εκκλησίας του Φάρου πέρασαν με ασφάλεια στα χέρια του νέου και πρώτου αυτοκράτορα της Λατινικής αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης Βαλδουίνου του Α΄. Είναι γνωστό ότι στην Κωνσταντινούπολη είχαν συγκεντρωθεί κατά το πέρασμα των αιώνων πλήθος αγίων λειψάνων και ιερών κειμηλιών. Μάλιστα έχει υπολογιστεί ότι υπήρχαν περισσότερα από 3.600 λείψανα από περίπου 476 διαφορετικούς αγίους, ενώ τα σπουδαιότερα από αυτά, τα όργανα Πάθους του Χριστού, όπως ο Ακάνθινος Στέφανος, ο Τίμιος Σταυρός, Ήλος της Σταύρωσης, η Ιερά Λόγχη που ένυξε την πλευρά Του κτλ είχαν συγκεντρωθεί στο παλατινό αυτοκρατορικό παρεκκλήσι, στην εκκλησία της Θεοτόκου του Φάρου.

Σχηματική αναπαράσταση του Μέγα ή Ιερού Παλατίου της βυζαντινής  Κωνσταντινούπολης.
Η Θεοτόκος του Φάρου σημειώνεται με κίτρινο χρώμα.

Διαβάστε περισσότερα παρακάτω:

 Τῆς πόλεως δὲ Ἐδέσσης πολιορκουμένης παρὰ τῶν Ῥωμαϊκῶν δυνάμεων, στενοχωρηθέντες οἱ Ἐδεσσηνοὶ τοῖς ἐκ τῆς πολιορκίας δεινοῖς διεπρεσβεύσαντο πρὸς βασιλέα, αἰτούμενοι ἀπαναστῆναι τῆς προσεδρείας τὸν λαόν, καὶ ὑπισχνοῦντο ἀντίλυτρον δοῦναι τὸ τοῦ Χριστοῦ ἅγιον ἐκμαγεῖον. λυθείσης οὖν τῆς πολιορκίας ἐδόθη τὸ θεῖον ἐκτύπωμα καὶ εἰς τὴν βασιλίδα ἤχθη, ὑποδεξαμένου τοῦτο τοῦ βασιλέως μετὰ λαμπρᾶς καὶ πρεπούσης δορυφορίας διὰ τοῦ παρακοιμωμένου Θεοφάνους.

Η εκκλησία αργότερα καταστράφηκε, αφού δεν επέζησε της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης. Περιγραφές της εκκλησίας υπάρχουν αρκετές, έτσι είναι δυνατόν να φανταστούμε πώς ήταν αρχιτεκτονικά, αλλά μέχρι πρόσφατα δεν γνωρίζαμε τον πλούτο των χριστιανικών κειμηλίων που είχε συσσωρευτεί εκεί από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες.

ἀδείας δὲ τυχὼν ὁ Μανιάκης, τὸ ἐν μέσῳ τῆς πόλεως κείμενον φρούριον ἐν λοφώδει [κείμενον] πέτρᾳ κατασχών, δύναμίν τε ἔξωθεν προσκαλεσάμενος, ἀσφαλῶς τὴν πόλιν κατέσχεν. εὑρὼν δὲ καὶ τὴν ἰδιόγραφον ἐπιστολὴν τοῦ δεσπότου καὶ κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ, τὴν πρὸς Αὔγαρον πεμφθεῖσαν, τῷ βασιλεῖ ἐν Βυζαντίῳ ἀπέστειλεν.

Επειδή η εκκλησία βρισκόταν μέσα στο Ιερό Παλάτιο των βυζαντινών αυτοκρατόρων είναι άγνωστο αν η πρόσβαση σε αυτήν ήταν ελεύθερη. Είναι πάντως γνωστό ότι στις μεγάλες χριστιανικές εορτές, αλλά και σε άλλες περιπτώσεις, όπως ξηρασίας (δες για παράδειγμα την μικρογραφία από το χειρόγραφο του Σκυλίτζη στην αρχή της ανάρτησης), γίνονταν λιτανείες που ξεκινούσαν από την Θεοτόκο του Φάρου και κατέληγαν στην Παναγία των Βλαχερνών.

Ἄρτι δὲ τοῦ Ἐργοδότου πρὸς τὸν Δαλασσηνὸν ἀφικομένου, πιστεῦσαι μὲν οὗτος τοῖς ὅρκοις καὶ σὺν αὐτῷ ἀπελθεῖν ἐν τῷ Βυζαντίῳ οὐκ ἠθέλησεν, τῶν τινὰ δὲ πέμψας πιστοτάτων αὐτῷ ὅρκους τε ἀπῄτησε μείζονας τοῦ μή τι παθεῖν χαλεπόν, καὶ ἀπελθεῖν ἐπηγγείλατο. πέμπεται τοίνυν Κωνσταντῖνος ὁ Φαγίτζης εὐνοῦχος, ἄνθρωπος Παφλαγὼν καὶ συνήθης τῷ βασιλεῖ, τά τε τίμια ἐπαγόμενος ξύλα καὶ τὸ ἅγιον ἐκμαγεῖον καὶ τὴν πρὸς Αὔγαρον ἰδιόγραφον ἐπιστολὴν τοῦ κυρίου καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ εἰκόνα τῆς ὑπεραγίας θεοτόκου. ὃς ἀπελθὼν καὶ ὅρκους τῷ Κωνσταντίνῳ δοὺς καὶ λαβών, ἔρχεται μετ' αὐτοῦ εἰς τὸ Βυζάντιον.

Το 2003 εκδόθηκαν στη Μόσχα τα πρακτικά του διεθνούς συμποσίου  Eastern Christian Relics σε επιμέλεια του Alexei Lidov. Στα πρακτικά αυτά, ο Michele Bacci δημοσίευσε ένα κείμενο στα αγγλικά με τίτλο RELICS OF THE PHAROS CHAPEL: A VIEW FROM THE LATIN WEST. Σε αυτό αποδελτίωσε 16 διαφορετικές μεσαιωνικές πηγές (λατινικές, ελληνικές και ρωσικές), από τον 11ο έως τον 13ο αιώνα, οι οποίες αναφέρονται στα λείψανα και στα άλλα κειμήλια που είχε η Θεοτόκος του Φάρου. Πρόκειται για μεσαιωνικές πηγές που έχουν γραφτεί από αυτόπτες μάρτυρες του κειμηλιακού θησαυρού που είχε η Θεοτόκος του Φάρου.

Το κείμενο του Michele Bacci αναρτάται επίσης εδώ (στο τέλος). Ο  Michele Bacci στην έρευνά του έφτιαξε ένα πίνακα με όλα τα ιερά κειμήλια της Θεοτόκου του Φάρου που αναφέρονται σε αυτές τις μεσαιωνικές πηγές, κατά αλφαβητική σειρά, και σημειώνοντας με κουκίδες σε ποιές από αυτές ακριβώς αναφέρονται (αριθμούνται 01-16). Ο πίνακας αυτός μεταφράστηκε και αναδιαμορφώθηκε από την λειψανοθήκη. Αντί της αλφαβητικής σειράς ακολουθεί τη συχνότητα των αναφορών, από τη μεγαλύτερη στη μικρότερη. Σε ξεχωριστή στήλη πρόσθεσα το συνολικό αριθμό των αναφορών αμέσως μετά το όνομα του ιερού κειμηλίου. Έτσι για παράδειγμα ο Ακάνθινος Στέφανος του Χριστού έρχεται πρώτος, επειδή αναφέρεται στις 15 από τις 16 μεσαιωνικές πηγές. Σημειώνω εδώ ότι η πηγή δώδεκα είναι κείμενο ελληνικό που προέρχεται από τον σκευοφύλακα της Θεοτόκου του Φάρου στα τέλη του 12ου αιώνα, Νικόλαο Μεσαρίτη (ρήτορα, θεολόγο, συγγραφέα και αργότερα Μητροπολίτη Εφέσου), ο οποίος σε ρητορική έκφραση (δεκάλογος) θα επιλέξει δέκα μόλις κειμήλια (τα οκτώ από τη Θεοτόκο του Φάρου) και θα τα επαινέσει. Για αυτά τα κειμήλια όμως έχουμε μία καλή, αλλά εν μέρει αναπάντεχη περιγραφή. Για παράδειγμα το καλούμενο στις πηγές φραγγέλιο ήταν ένα είδους σιδερένιου κολάρου ή κρίκου (κλοιὸς ἐπαυχεύνιος), ενώ ο ιερός κάλαμος φέρεται να ήταν μεγάλων διαστάσεων, όσο ο βραχίονας ενός άνδρα με μεγάλα χέρια (παχὺς ὀποῖος ἀνδρός τινος βριαρόχειρος βραχίων ἐστί), αλλά στο κείμενο του Νικόλαου Μεσαρίτη θα επανέλθουμε. Η βιβλιογραφία των πηγών δεν παρατίθεται εδώ, επειδή βρίσκεται στη σελίδα 12 της πρωτότυπης εργασίας (συνημμένης στο τέλος).

Τοπογραφική αναπαράσταση ενός μέρους από το Ιερό ή Μέγα Παλάτιον
των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων στην Κωνσταντινούπολη.
Η εκκλησία "Θεοτόκος του Φάρου" στην οποίαν συγκεντρώθηκαν σταδιακά
τα σπουδαιότερα χριστιανικά κειμήλια όλου του κόσμου
είναι η υπ' αριθμόν 37 στο κάτω μέρος του σχεδίου.

Όπως φαίνεται και από τον πίνακα, στην Θεοτόκο του Φάρου, οι βυζαντινοί αυτοκράτορες είχαν μαζέψει μέχρι τα μέσα του 11ου αιώνα όλα τα χριστολογικά κειμήλια, τα κειμήλια δηλαδή που σχετίζονταν με τον Χριστό, πχ τα όργανα του Πάθους Του. Εντύπωση κάνει όμως και η αναφορά σε θεομητορικά κειμήλια, ενώ είναι γνωστό ότι φυλάσσονταν κυρίως σε άλλες βυζαντινές εκκλησίες, όπως για παράδειγμα στην Παναγία των Βλαχερνών.

Σημείωση: οι μικρογραφίες της ανάρτησης με το κείμενο που τις συνοδεύει προέρχονται όλες από το πιο διάσημο αντίγραφο της Σύνοψις Ιστοριών του ιστορικού του 11ου αιώνα Ιωάννη Σκυλίτζη που δημοσιεύτηκε στη Σικελία το 12ο αιώνα και σήμερα βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ισπανίας, στη Μαδρίτη. Το βιβλίο είναι γνωστό ως «Σκυλίτζης της Μαδρίτης» (Madrid Skylitzes) και περιλαμβάνει 574 φωτογραφικές μινιατούρες (πιστεύεται πως χάθηκαν 100 ακόμα), κάνοντάς το το μοναδικό εικονογραφημένο Βυζαντινό χρονικό και, κατ’επέκτασιν, κορυφαία πηγή πληροφόρησης για την καθημερινή ζωή στη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Οι μικρογραφίες που αναρτήθηκαν εδώ σχετίζονται με ιερά κειμήλια που γνωρίζουμε ότι φυλάσσονταν στην Θεοτόκο του Φάρου.

ΤΑ ΙΕΡΑ ΚΕΙΜΗΛΙΑ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΤΟΥ ΦΑΡΟΥ

01

02

03

04

05

06

07

08

09

10

11

12

13

14

15

16

Ο Ακάνθινος Στέφανος

15

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

Τίμιο Ξύλο

11

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

Η λόγχη

11

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

Ήλοι της Σταύρωσης

11

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

●

Χιτώνας του Χριστού (μάλλον όχι ο άρραφος, βλ παρακάτω)

9

●

●

●

●

●

●

●

●

●

Ο κάλαμος

8

●

●

●

●

●

●

●

●

Τα σανδάλια του Χριστού

7

●

●

●

●

●

●

●

Το Άγιο Μανδήλιον

7

●

●

●

●

●

●

●

Το φραγγέλιο

7

●

●

●

●

●

●

●

Αίμα του Χριστού από την πλευρά Του

6

●

●

●

●

●

●

Τα οθόνια

6

●

●

●

●

●

●

Λείψανα διαφόρων αγίων

6

●

●

●

●

●

●

Το λέντιο

6

●

●

●

●

●

●

Ο νιπτήρας του νιψίματος των ποδών των μαθητών του Χριστού

5

●

●

●

●

●

Το γράμμα του Χριστού στον Βασιλιά Άβγαρο

5

●

●

●

●

●

Το σουδάριο

5

●

●

●

●

●

Ο άρραφος χιτώνας του Χριστού

5

●

●

●

●

●

Η κάρα του Ιωάννου του Προδρόμου

5

●

●

●

●

●

Το δεξί χέρι του Ιωάννου του Προδρόμου

5

●

●

●

●

●

Η ζώνη της Θεοτόκου

5

●

●

●

●

●

Ο σπόγγος

4

●

●

●

●

Η πέτρα όπου τοποθετήθηκε η κεφαλή του Χριστού στον Πανάγιο Τάφο

4

●

●

●

●

Η κάρα του Αποστόλου Παύλου

4

●

●

●

●

Το Άγιο Κεραμίδιο

3

●

●

●

Μία λειψανοθήκη (?)

3

●

●

●

Η κάρα του Ευαγγελιστή Λουκά

3

●

●

●

Το χέρι / σώμα του Αποστόλου Φιλίππου

3

●

●

●

Η κάρα του Αγίου Συμεών

3

●

●

●

O εσθήτας της Θεοτόκου

3

●

●

●

Η ζώνη του Χριστού

2

●

●

Θραύσματα από τον Πανάγιο Τάφο

2

●

●

Μαλλιά του Ιωάννου του Προδρόμου

2

●

●

Λείψανα διαφόρων αποστόλων

2

●

●

Το χέρι του Αποστόλου Ανδρέα

2

●

●

Το χέρι του Αγίου Γεωργίου

2

●

●

Η κάρα του Αποστόλου Ιακώβου

2

●

●

Το χέρι του Πρωτομάρτυρα Στέφανου

2

●

●

Δάχτυλο του Αποστόλου Θωμά

2

●

●

Η κάρα του Αποστόλου Θωμά

2

●

●

Τα σπάργανα του Χριστού (?)

2

●

●

Σανδάλια της Θεοτόκου

2

●

●

Το ραβδί της Θεοτόκου

2

●

●

Το αποτύπωμα του ποδός του Χριστού

1

●

Μαλλιά του Χριστού

1

●

Το δισάκι του Χριστού

1

●

Τα κορδόνια για τα σανδάλια του Χριστού

1

●

Ο μανδύας (μηλωτή) του Προφήτη Ηλία

1

●

Άρτος από το Μυστικό Δείπνο

1

●

Λείψανα των αναιρεθέντων αγίων Νηπίων

1

●

Εικόνα του Αγίου Δημητρίου

1

●

Εικόνα της Θεοτόκου

1

●

Τα ρούχα του Ιωάννου του Προδρόμου

1

●

Το ραβδί του Ιωάννου του Προδρόμου

1

●

Η κάρα του Αποστόλου Ανδρέα

1

●

Η κάρα του Αγίου Επιμάχου (?)

1

●

Ο χιτώνας του Αγίου Γεωργίου

1

●

Το χέρι του Αποστόλου Ιακώβου

1

●

Η κάρα του Αποστόλου και Ευαγγελιστή Ματθαίου

1

●

Οι αλυσίδες του Αποστόλου Παύλου

1

●

Λείψανα του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος

1

●

Μαλλιά (?) του Αποστόλου Θωμά

1

●

Η κάρα του Αγίου Ζαχαρία

1

●

Θριαμβικός σταυρός

1

●

Μία λειψανοθήκη (?)

1

●

Γάλα της Θεοτόκου

1

●

Το μαφόριο (?) της Θεοτόκου

1

●

Η μαντήλα (?) της Θεοτόκου

1

●

Pharos by leipsanothiki

Ενδιαφέρον επίσης άρθρο είναι και το παρακάτω:

Kalavrezou Helping Hands by leipsanothiki