38 - Τα Ιερά δόντια της Αγίας Μάρτυρος Απολλωνίας

Το Μαρτύριο της Αγίας Απολλωνίας, πίνακας του Guido Reni (περίπου 1614)

Τα πιο γνωστά λείψανα δοντιών είναι σίγουρα της Αγίας Μάρτυρος Απολλωνίας, η οποία θεωρείται ως η προστάτιδα της οδοντιατρικής και των ανθρώπων που πάσχουν από οδοντιατρικές ασθένειες και τα συναφή προβλήματα. Κέρδισε το ρόλο αυτό, με βάση τα βασανιστήρια που υπέστη κατά τη διάρκεια του μαρτυρίου της. Σύμφωνα με την Εκκλησιαστική Ιστορία του Ευσέβιου Καισαρείας κάηκε ζωντανή στην Αλεξάνδρεια μετά από βασανιστήρια που περιλάμβαναν μια οδυνηρή και βίαιη εξαγωγή των δοντιών της. Δεν είναι περίεργο, επομένως, ότι το πιο κοινό κειμήλιο που αποδίδεται στην Αγία Απολλωνία είναι ένα δόντι. Το 1987 ο Wiliam S. Walsh προσπάθησε να ταξινομήσει τα λείψανα της Αγίας Απολλωνίας και βρήκε δέκα εκκλησίες να κατέχουν λείψανα της Αγίας Απολλωνίας (Walsh W. S., Curiosities of popular customs and ofrites, ceremonies, observances, and miscellaneous antiquities, J. B. Lippincott Co, Philadelphia, 1897), ενώ οι Skrobonja et al. αναφέρονται σε 15 τόπους στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ με παρουσία λειψάνων της Αγίας, πολλά όμως από αυτά να είναι αμφισβητούμενα [Škrobonja A, Rotschild V, Culina T, St Apollonia's tooth- a relic in the cathedral treasury in Rab (Croatia), British Dental Journal 2009, 207 (10), σελ.: 499-502]. Δόντια της Αγίας Απολλωνίας μπορεί να δείτε στον θησαυρό του καθεδρικού ναού της πόλης Rab, στην Κροατία, καθώς και στον καθεδρικό ναό του Πόρτο, στην Πορτογαλία. Τεμάχια δοντιών κατέχει επίσης το Μουσείο Βικτωρίας και Αλβέρτου, καθώς και η Αγγλικανική εκκλησία στο Walshingan της Βρετανίας (Beal JF, Tooth Relics,  British Dental Journal 2010, 208 (4), σελ.: 148).

Πίνακας του Francisco de Zurbarán, περίπου 1631,
Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι.
Παριστάνεται η Αγία Απολλωνία.
Στο χέρι της κρατά τανάλια με ένα από τα δόντια της.

Σε αρκετές πόλεις, όπως έχει ειπωθεί, διασώζεται δόντι της Αγίας Απολλωνίας, μάρτυρος του Χριστού και προστάτιδας των οδοντιάτρων. Μία μικρή αναφορά στην Εκκλησιαστική Ιστορία του Ευσέβιου Καισαρείας, μόλις σαρανταεπτά λέξεων, για την Απολλωνία που μαρτύρησε υπέρ Χριστού, πιθανότατα το 248 ή ίσως το 249, θα δημιουργήσει σταδιακά, κατά τον Μεσαίωνα, μία πολύ δημοφιλή αγία, ικανή να θεραπεύσει, όταν την επικαλείσαι με πίστη, κάθε οδοντικό πόνο και νόσημα και στην οποία τα παιδιά αφιέρωναν τα πρώτα τους δόντια.



Το δόντι της Αγίας Απολλωνίας στο θησαυρό του Καθεδρικού ναού της πόλης Rab, στη Κροατία



Πρωτότυπη λειψανοθήκη με την κάτω γνάθο
της Αγίας Μάρτυρος Απολλωνίας.
Επισκοπικό Μουσείο του Καθεδρικού του Μπρίντιζι, Ιταλία.

 



Το δόντι της Αγίας Απολλωνίας με την τανάλια όργανο βασανισμού της
 στο θησαυρό του Καθεδρικού ναού του Πόρτο, στην Πορτογαλία



Το 248 γιορτάστηκε η χιλιετηρίδα της ίδρυσης της Ρώμης και αναθερμάνθηκε το εθνικό φρόνημα των Ρωμαίων. Οι Ρωμαίοι έφεραν στη μνήμη τους την παλιά εύκλεια και το μεγαλείο του κράτους, εκφράσαν τον πόθο τους για αναβίωση του ενδόξου παρελθόντος και καταβλήθηκαν προσπάθειες να ερευνηθούν τα αίτια της κατάπτωσης που γνώριζε τότε η ρωμαϊκή κοινωνία και η ρωμαϊκή πολιτεία. Υπήρχαν μερικοί που έριχναν ευθύνες για την κατάπτωση του ρωμαϊκού μεγαλείου στο Χριστιανισμό και έτσι δημιουργούσαν δυσμενείς εντυπώσεις εναντίον του και εναντίον των Χριστιανών. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι εκπρόσωποι της ειδωλολατρείας εκμεταλλεύτηκαν το κλίμα αυτό και ξεσήκωσαν τον όχλο κατά των Χριστιανών, όπως αυτό έγινε στην Αλεξάνδρεια, όπου, όπως μας πληροφορεί ο Επίσκοπος Αλεξανδρείας Διονύσιος, σε επιστολή του προς τον επίσκοπο Αντιοχείας Φαβιανό, κάποιος παρόρμησε και κίνησε τα πλήθη των Εθνικών εναντίον των Χριστιανών, αφού πρώτα τους φανάτισε. Από τη μαρτυρία του Διονυσίου φαίνεται ότι αυτό έγινε το 248, όταν αυτοκράτορας της Ρώμης ήταν ο Φίλιππος ο Άραβας.



Φίλιππος ο Άραβας, άγαλμα στο μουσείο Ερμιτάζ, Αγία Πετρούπολη, Ρωσία



Την πληροφορία για τον διωγμό των Χριστιανών στην Αλεξάνδρεια διέσωσε ο Ευσέβιος Καισαρείας στην Εκκλησιαστική του Ιστορία, όπου περιγράφει και τα μαρτύρια των Χριστιανών από τους Εθνικούς. Ανάμεσα στους Χριστιανούς της Αλεξάνδρειας είναι και η Απολλωνία, παρθένος πρεσβῦτις (πιθανότατα διακόνισσα), την οποίαν θα συλλάβει ο όχλος και ανάμεσα σε απειλές ότι θα την κάψουν ζωντανή, θα της βγάλουν / κόψουν όλα τα δόντια τοὺς μὲν ὀδόντας ἅπαντας κόπτοντες τὰς σιαγόνας ἐξήλασαν. Τελικά θα καεί ζωντανή. Θα πέσει αυτοβούλως στην πυρά που ετοιμάστηκε για τους Χριστιανούς. Ας δούμε το απόσπασμα με τον διωγμό των Χριστιανών της Αλεξάνδρειας και τα μαρτύριά τους:

Το μαρτύριο της Αγίας Απολλωνίας (τοιχογραφία)

6.41.1 Ὁ δ' αὐτὸς ἐν ἐπιστολῇ τῇ πρὸς Φάβιον, Ἀντιοχέων ἐπίσκοπον, τῶν κατὰ Δέκιον μαρτυρησάντων ἐν Ἀλεξανδρείᾳ τοὺς ἀγῶνας τοῦτον ἱστορεῖ τὸν τρόπον· «οὐκ ἀπὸ τοῦ βασιλικοῦ προστάγματος ὁ διωγμὸς παρ' ἡμῖν ἤρξατο, ἀλλὰ γὰρ ὅλον ἐνιαυτὸν προύλαβεν, καὶ φθάσας ὁ κακῶν τῇ πόλει ταύτῃ μάντις καὶ ποιητής, ὅστις ἐκεῖνος ἦν, ἐκίνησεν καὶ παρώρμησεν καθ' ἡμῶν τὰ πλήθη τῶν ἐθνῶν, εἰς τὴν ἐπιχώριον αὐτοῦ δεισιδαιμονίαν ἀναρριπίσας· 6.41.2 οἳ δ' ἐρεθισθέντες ὑπ' αὐτοῦ καὶ πάσης ἐξουσίας εἰς ἀνοσιουργίαν λαβόμενοι, μόνην εὐσέβειαν τὴν θρῃσκείαν τῶν δαιμόνων ταύτην ὑπέλαβον, τὸ καθ' ἡμῶν φονᾶν. 6.41.3 πρῶτον οὖν πρεσβύτην, Μητρᾶν ὀνόματι, συναρπάσαντες καὶ κελεύσαντες ἄθεα λέγειν ῥήματα, μὴ πειθόμενον, ξύλοις τε παίοντες τὸ σῶμα καὶ καλάμοις ὀξέσιν τὸ πρόσωπον καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς κεντοῦντες, ἀγαγόντες εἰς τὸ προάστειον, κατελιθοβόλησαν. 6.41.4 εἶτα πιστὴν γυναῖκα, Κοΐνταν καλουμένην, ἐπὶ τὸ εἰδωλεῖον ἀγαγόντες, ἠνάγκαζον προσκυνεῖν· ἀποστρεφομένην δὲ καὶ βδελυττομένην ἐκδήσαντες τῶν ποδῶν διὰ πάσης τῆς πόλεως κατὰ τοῦ τραχέος λιθοστρώτου σύροντες προσαρασσομένην τοῖς μυλιαίοις λίθοις, ἅμα καὶ μαστιγοῦντες, ἐπὶ τὸν αὐτὸν ἀγαγόντες κατέλευσαν τόπον. 6.41.5 «εἶθ' ὁμοθυμαδὸν ἅπαντες ὥρμησαν ἐπὶ τὰς τῶν θεοσεβῶν οἰκίας, καὶ οὓς ἐγνώριζον ἕκαστοι γειτνιῶντας, ἐπεισπεσόντες ἦγον ἐσύλων τε καὶ διήρπαζον, τὰ μὲν τιμιώτερα τῶν κειμηλίων νοσφιζόμενοι, τὰ δὲ εὐτελέστερα καὶ ὅσα ἐκ ξύλων ἐπεποίητο, διαρριπτοῦντες καὶ κατακάοντες ἐν ταῖς ὁδοῖς ἑαλωκυίας ὑπὸ πολεμίων πόλεως παρεῖχον θέαν. 6.41.6 ἐξέκλινον δὲ καὶ ὑπανεχώρουν οἱ ἀδελφοὶ καὶ τὴν ἁρπαγὴν τῶν ὑπαρχόντων ὁμοίως ἐκείνοις οἷς καὶ Παῦλος ἐμαρτύρησεν, μετὰ χαρᾶς προσεδέξαντο. καὶ οὐκ οἶδ' εἴ τις, πλὴν εἰ μή πού τις εἷς ἐμπεσών, μέχρι γε τούτου τὸν κύριον ἠρνήσατο. 6.41.7 «ἀλλὰ καὶ τὴν θαυμασιωτάτην τότε παρθένον πρεσβῦτιν Ἀπολλωνίαν διαλαβόντες, τοὺς μὲν ὀδόντας ἅπαντας κόπτοντες τὰς σιαγόνας ἐξήλασαν, πυρὰν δὲ νήσαντες πρὸ τῆς πόλεως ζῶσαν ἠπείλουν κατακαύσειν, εἰ μὴ συνεκφωνήσειεν αὐτοῖς τὰ τῆς ἀσεβείας κηρύγματα. ἣ δὲ ὑποπαραιτησαμένη βραχὺ καὶ ἀνεθεῖσα, συντόνως ἐπήδησεν εἰς τὸ πῦρ, καὶ καταπέφλεκται. 6.41.8 Σεραπίωνά τε καταλαβόντες ἐφέστιον, σκληραῖς βασάνοις αἰκισάμενοι καὶ πάντα τὰ ἄρθρα διακλάσαντες, ἀπὸ τοῦ ὑπερῴου πρηνῆ κατέρριψαν. «οὐδεμία δὲ ὁδός, οὐ λεωφόρος, οὐ στενωπὸς ἡμῖν βάσιμος ἦν, οὐ νύκτωρ, οὐ μεθ' ἡμέραν, ἀεὶ καὶ πανταχοῦ πάντων κεκραγότων, εἰ μὴ τὰ δύσφημά τις ἀνυμνοίη ῥήματα, τοῦτον εὐθέως δεῖν σύρεσθαί τε καὶ πίμπρασθαι. 6.41.9 καὶ ταῦτα ἐπὶ πολὺ μὲν τοῦτον ἤκμασεν τὸν τρόπον, διαδεξαμένη δὲ τοὺς ἀθλίους ἡ στάσις καὶ πόλεμος ἐμφύλιος τὴν καθ' ἡμῶν ὠμότητα πρὸς ἀλλήλους αὐτῶν ἔτρεψεν, καὶ σμικρὸν μὲν προσανεπνεύσαμεν, ἀσχολίαν τοῦ πρὸς ἡμᾶς θυμοῦ λαβόντων, εὐθέως δὲ ἡ τῆς βασιλείας ἐκείνης τῆς εὐμενεστέρας ἡμῖν μεταβολὴ διήγγελται, καὶ πολὺς ὁ τῆς ἐφ' ἡμᾶς ἀπειλῆς φόβος ἀνετείνετο.

Το μαρτύριο της Αγίας Απολλωνίας (πίνακας)

 

Παρόλο που καμιά άλλη πληροφορία για την μάρτυρα του Χριστού Απολλωνία δεν είναι γνωστή, το μαρτύριο της Απολλωνίας συνάρπασε την φαντασία των ανθρώπων του Μεσαίωνα που θα διαδώσουν τη λατρεία της και θα την επικαλούνται κάθε φορά που θα έχουν πόνους στα δόντια ή άλλα οδοντικά νοσήματα.

Το μαρτύριο της Αγίας Απολλωνίας (μικρογραφία χειρογράφου)

Η Αγία Απολλωνία και το μαρτύριό της θα αποτελέσει έμπνευση για πολλούς ζωγράφους και γλύπτες, ακόμα και σήμερα, και πολλά αγάλματά της (απεικονίζεται συνήθως ως νέα γυναίκα που κρατάει μια τανάλια στα χέρια της) θα κοσμήσουν καθολικούς ναούς της Δυτικής Ευρώπης. Θα ονομαστεί επίσης και προστάτης των οδοντιάτρων, ανάμεσα στους οποίους και των ελλήνων οδοντιάτρων (μέχρι το 1967).



Εφημερίδα Ελευθερία, 1967.
Ανακοίνωση της τελετής καθιέρωσης του Αγίου Αντίπα
ως προστάτου των ελλήνων οδοντιάτρων



Οι Έλληνες οδοντίατροι είχαν, όπως και  όλοι οι οδοντίατροι του κόσμου, ως άγιο προστάτη την Αγία Απολλωνία, η οποία, όπως είδαμε, είχε υποστεί το μαρτύριο της εξαγωγής των δοντιών. Αλλά σε ειδική τελετή που έγινε το 1967 αντικαταστάθηκε με τον Άγιο Αντίπα, πολιούχο της Περγάμου, ο οποίος έκτοτε καθιερώθηκε ως ο άγιος-προστάτης των Ελλήνων οδοντιάτρων (αλλά και των Ρώσων οδοντιάτρων μεταγενέστερα).



Το μαρτύριον του Αγίου Αντίπα, προστάτου των ελλήνων οδοντιάτρων.
Φορητή εικόνα δια χειρός Ιερομονάχου Ρωμανού Φωκάκη
από τη Συλλογή του Ιερού Κελλίου Αγίας Άννης Καρυών Αγίου Όρους

Η μνήμη της Αγίας μάρτυρος Απολλωνίας τιμάται στην Ελλαδική Εκκλησία, στις 30 Οκτωβρίου, σύμφωνα με σχετική Απόφαση (έτος 2000) της Εκκλησίας της Ελλάδος, ενώ στην Καθολική Εκκλησία τιμάται στις 9 Φεβρουαρίου.

Αναμνηστική κάρτα και μετάλλιο της Αγίας Απολλωνίας

Relics as paleopathological evidence from the past: - tooth relics -