609 - Ο λίθος από την Κανά της Γαλιλαίας

 

Ο λίθος από την Κανά της Γαλιλαίας (ΒΜΧ 4403)

Το καλοκαίρι του 1884 ο εταίρος της Γαλλικής Σχολής Pierre Paris διενήργησε ανασκαφική τομή λίγα μέτρα βορειότερα του ναού του Αγίου Αθανασίου, που βρίσκεται στο άστυ της αρχαίας Ελάτειας, στο Δραχμάνι της επαρχίας Λοκρίδος.

Στην επιλογή του σημείου οδηγήθηκε από τους διάσπαρτους λίθους και όσους είχαν εντοιχιστεί στον ναό του Αγίου Αθανασίου, καθώς και από το τοπωνύμιο Μεγάλη Παναγιά, που έφερε ο χώρος. Κατά την ανασκαφή έφερε στο φως τμήμα χριστιανικής εκκλησίας και μέρος του στυλοβάτη αρχαίου ναού, πάνω στον οποίον είχε οικοδομηθεί η εκκλησία. Το σημαντικότερο όμως εύρημα ήταν ένας λίθος με την ακόλουθη επιγραφή:

† Οὗτός ἐστιν

ὁ λίθος ἀπὸ Κανᾶ τῆς Γα

λιλαίας, ὅπου

τὸ ὕδωρ οἶνο(ν)

ἐποίησεν ὁ Κ(ύριο)ς

ἡμῶν Ἰησοῦς Χ(ριστό)ς.

Το εύρημα έγινε αμέσως γνωστό στην Αθήνα από τη δημοσίευση της εφημερίδας Παλιγγενεσία. Τη μελέτη του ευρήματος ανέλαβε ο βυζαντινολόγος Charles Diehl, ο οποίος πήγε στο Δραχμάνι τον Δεκέμβριο, μαζί με τον γάλλο αρχαιολόγο Maurice Holleaux και τον μηχανικό Abel Hector Gotteland.

Ο Diehl, συνδυάζοντας τις αναφορές των περιηγητών για τα ιερά κειμήλια που μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη από την Παλαιστίνη για τον φόβο των Αράβων, και τον θησαυρό των 138 δηναρίων της εποχής της Φραγκοκρατίας, που βρέθηκε από τον Paris κατά την ανασκαφή της Μεγάλης Παναγιάς, διατύπωσε την υπόθεση ότι ο λίθος μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη την εποχή του αυτοκράτορα Ηρακλείου και από εκεί στην Ελάτεια μετά την άλωση του 1204.

Ο Diehl υπέθεσε ότι ο λίθος ήταν το ανάκλιντρο, στο οποίο ανακλιθείς ο Ιησούς Χριστός μετέτρεψε το ὕδωρ σε οἶνο στο γάμο στη Κανά της Γαλιλαίας.

Σχέδιο του λίθου της Κανά από τον Dörpfeld (Εθνικό Αρχείο Μνημείων, ΥΠ 6294/1-6-1885, αρ. 1)

Διαβάστε περισσότερα παρακάτω:

Η επιγραφή στον λίθο από την Κανά της Γαλιλαίας (ΒΜΧ 4403)

Η δημοσίευση της μελέτης στο Bulletin de correspondance hellénique του 1885 προκάλεσε το ενδιαφέρον όχι μόνο όσων ασχολούνταν με την ιστορία και την αρχαιολογία, αλλά και των φιλοθρήσκων, στους οποίους πρωτοστατούσε η βασίλισσα Όλγα, γνωστή για την ανάμειξή της σε εκκλησιαστικά ζητήματα αλλά και για το ενδιαφέρον της για τα βυζαντινά μνημεία.

Ο λίθος, ο οποίος ζύγιζε περίπου 900 οκάδες, τον ανέβασαν σε άμαξα με τη βοήθεια γρύλου, αφού πρώτα έγιναν ισοπεδώσεις δρόμων για τα κάρα, μεταφέρθηκε στην Αθήνα και τοποθετήθηκε στον νάρθηκα της εκκλησίας της Παναγίας Γοργοεπηκόου (Αγίου Ελευθερίου), δίπλα στη Μητρόπολη Αθηνών.

Με τη δημοσίευση του θέματος σε μια εφημερίδα των Αθηνών με μεγάλη κυκλοφορία, ο λίθος από την Κανά της Γαλιλαίας έγινε το σημαντικότερο χριστιανικό κειμήλιο της Ελλάδας του τέλους του 19ου αι.

Ο λίθος τοποθετήθηκε στη Γοργοεπήκοο και μεταφέρθηκε στη Μητρόπολη «πόθῳ καὶ διαταγῇ» της Όλγας για να χρησιμεύσει ως αγία τράπεζα προς «ἐπίθεσιν» της αγίας μεταλήψεως κατά τους γάμους του διαδόχου Κωνσταντίνου και της πριγκίπισσας Σοφίας της Πρωσίας, την Κυριακή 15 Οκτωβρίου 1889, γεγονός που σημάδεψε τη ζωή της Αθήνας για δύο ολόκληρους μήνες και εορτάστηκε με ποικίλες εκδηλώσεις χριστιανικού και αρχαιοελληνικού χαρακτήρα. 

Αναμνηστικό μετάλλιο από τους γάμους του διαδόχου Κωνσταντίνου και της
πριγκίπισσας Σοφίας της Πρωσίας, την Κυριακή 15 Οκτωβρίου 1889

Αυτός είναι ο βωμός («altar») που αναφέρει η αυτοκράτειρα Βικτωρία, μητέρα της Σοφίας, γύρω από τον οποίο «χόρεψαν τον Ησαΐα» οι νεόνυμφοι. Ο συμβολισμός της χρήσης του λίθου για τη μοναρχία ήταν πασίδηλος: ο Χριστός ευλόγησε τον γάμο της Κανά και θα ευλογήσει μέσω του λίθου και τον γάμο του Διαδόχου – του λίθου πάνω στον οποίο είχαν αποτεθεί τα περιβεβλημένα με την ιδεολογία της Μεγάλης Ιδέας στέμματα των νεονύμφων, όπως φαίνεται από το απόσπασμα της Ἀκροπόλεως.

«Ἀπὸ τῆς Ἁγίας Τραπέζης ἀποτελουμένης ἐκ τοῦ ἱεροῦ λίθου τοῦ (sic τῆς) Κανᾶ, κεκαλυμμένης διὰ κυανῆς μετάξης διηνθισμένης δι’ ἀργυρῶν κροσσῶν, λαμβάνει ὁ μητροπολίτης ἀντὶ τῶν συνήθων ἐξ ἀνθέων στεφάνων, δύο περικαλλῆ ἐκ χρυσοῦ στέμματα, ὡς ἐν Βυζαντίῳ ἐθίζεται. Ὁ μητροπολίτης εὐλογεῖ τὸ ἀνώτατον τοῦτο τῆς ἑνώσεως σύνθημα καὶ δίδει αὐτὸ πρὸς ἀσπασμὸν εἰς τοὺς δύο νυμφίους, ὧν αἱ χεῖραι ἀσυνειδήτως ἐν ὑπερτάτῃ χαρᾷ συνθλίβονται ἰσχυρῶς. Ὁ Τσάρεβιτς καὶ ὁ πρίγκιψ Ἑρρῖκος τῆς Πρωσσίας πλησιάζουσι καὶ ἐμπιγνύντες εἰς αὐτὰ ἀργυρᾶς περόνας τὰ συγκρατοῦσιν ἄνωθεν τῶν κεφαλῶν τῶν νυμφίων. Ὁ Τσάρεβιτς ἄνωθεν τῆς τοῦ Διαδόχου, ὁ πρίγκιψ Ἑρρῖκος ἄνωθεν τῆς γλυκυτάτης ἀδελφῆς του. Καὶ ἡ νευρικὴ ταραχὴ καὶ συγκίνησις ἀμφοτέρων τοὺς κάμνει νὰ τρέμωσιν αἱ χεῖρες των. –Γιὰ ἰδές, λέγει τις, πῶς τρέμουν τὰ χέρια των! –Εἶναι βαρειὰ, ἀπαντᾷ φουστανελοφορῶν ἐνθουσιώδης δήμαρχος, ἔχουν μέσα τὴν Κρήτην καὶ τὴν Μακεδονίαν!» (εφημ. Ἀκρόπολις, αριθ. φύλλου 2670, 16.10.1889, 2).

Για το παλάτι ο λίθος ήταν μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία ο πρώτος βασιλεύς του νέου ελληνικού κράτους που γεννήθηκε σε ελληνικό έδαφος και βαπτίστηκε ορθόδοξος με νερό από τον Ιορδάνη ποταμό, να συνδέσει τον γάμο του με ένα χριστιανικό μνημείο που αντλούσε την ιερότητά του απευθείας από τον ίδιο τον Ιησού Χριστό, το οποίο θα επιβεβαίωνε προφητείες αιώνων, όπως δηλώνει με τους στίχους του και ο Αχιλλέας Παράσχος: «Γιατὶ τὴν ὥρα πούβαλες στεφάνι στὴ Σοφία / Ἀρραβωνιάζουσουν κρυφὰ τὴν ἄλλη… τὴν Ἁγία» (την Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη).

Ο λίθος από την Κανά της Γαλιλαίας μεταφέρθηκε αργότερα, τον Ιανουάριο του 1940, από τον καθεδρικό ναό στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. Σήμερα ο λίθος δεν εκτίθεται παρά μόνο στις καιρικές συνθήκες στον πίσω αύλειο χώρο του μουσείου και η έκκληση να τοποθετηθεί σε «τόπον ἀντάξιον…τῆς σπουδαιότητός του» παραμένει επίκαιρη.

Ο λίθος της Κανά από τη Μεγάλη Παναγιά της Ελάτειας, 6ος - 7ος αι. 
(τωρινή κατάσταση)

Όπως υποστήριξαν σχετικά πρόσφατα οι Μ. Guarducci (Epigrafia greca, IV, Epigrafi sacre pagane e cristiane, Ρώμη 1978, σσ. 350-354) και D. Mazzoleni («Iscrizioni nei luoghi di pellegrinaggio», Akten des XII Internationalen Kongress für christliche Archäologie, Münster 1995, σς. 305-306. SEG 46 (1996), 529), η επιγραφή αναφερόταν όχι στον φορέα, αλλά στον μικρό λίθο που υπήρχε κάποτε στην κοιλότητα στο κέντρο του σταυρού. Εκείνος ήταν ο λίθος από την Κανά της Γαλιλαίας, όπου «τὸ ὕδωρ οἶνον ἐποίησεν ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός».

Η επιγραφή και ο σταυρός στον λίθο
από την Κανά της Γαλιλαίας (ΒΜΧ 4403)

Ο σταυρός στον λίθο, όπου, κατά πάσα πιθανότητα, εντοιχίστηκε μικρός λίθος
από την Κανά της Γαλιλαίας, ο οποίος λανθάνει σήμερα

Θέση για ενσωματωμένο μικρό λίθο σε μεγαλύτερο. Φέρει την επιγραφή: +ΛΙΘΟΣ
ΕΚ ΤΟΥ ΑΓΗΟΥ ΚΡΑΝΙΟΥ (= Γολγοθάς). Μουσείο Παλαιστίνης στα Ιεροσόλυμα.
Αυτό το παράδειγμα ισχυροποιεί το επιχείρημα της Μ. Guarducci, ότι υπήρχε μικρός
μόνο λίθος από την Κανά ενσωματωμένος στην κοιλότητα του μεγάλου λίθου της Ελάτειας. 

Περιγραφή του λίθου (από τον Γεώργιο Α. Ζάχο)

Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, 4403/2496/T1593. Υπογάλανος-φαιός ασβεστόλιθος με λευκές φλέβες. Παραλληλεπίπεδος, σπασμένος στην μπροστινή αριστερή γωνία και την αντίστοιχη πίσω, όπως και στην πίσω δεξιά. Η εμπρόσθια και η άνω πλευρά είναι καλά δουλεμένες, η πίσω και οι δύο πλαϊνές φέρουν μέτρια επεξεργασία, ενώ η κάτω επιφάνεια είναι ξεχοντρισμένη με χοντρό βελόνι. Στο κάτω μέρος της εμπρόσθιας πλευράς υπάρχει στενή, καλά δουλεμένη διακοσμητική ταινία, σπασμένη στο αριστερό της άκρο. Σ’ αυτήν την πλευρά είχε χαραχθεί η μεγάλη επιγραφή και κάτω από αυτήν εγγεγλυμένος σταυρός μήκους 0,24 μ. Στο κέντρο του σταυρού είχε διανοιχθεί οπή διαμέτρου 0,08 μ. Στο πίσω μέρος δημιουργήθηκε πρόχειρα κατασκευασμένη βαθμίδα («ἄκομψος ἐγκοπὴ»), όταν ο λίθος χρησιμοποιήθηκε ως παραστάδα, σύμφωνα με τον Dörpfeld. Ίχνη κονιάματος σώζονται στην άνω επιφάνεια της πίσω πλευράς με «ταινίαν χρώματος ἐρυθροῦ ἐπὶ λευκοῡ ἐδάφους» (μετάφραση αναφοράς Dörpfeld). Το κονίαμα αυτό χρησίμευσε για τη στερέωση του λίθου στην εξωτερική όψη της αψίδας του υστεροβυζαντινού ναού. Στο εξέχον τμήμα της πίσω πλευράς υπάρχουν δύο οπές με ίχνη σκουριάς. Οι οπές δεν αναφέρονται στην περιγραφή Dörpfeld. Είναι άτεχνες και μάλλον δημιουργήθηκαν στην προσπάθεια απομάκρυνσης του λίθου από τη Γοργοεπή κοο, όπου κάποια στιγμή (μετά τους γάμους του 1889) θα είχε στε ρεωθεί με σίδερα πιθανότατα όρθιος, δεξιά ή αριστερά της εισόδου, για να είναι εφικτό να τον ασπάζονται οι πιστοί.

Διαστάσεις: Μήκ. 2.315 μ., πλ. 0.687 μ., ύψ. 0.335 μ., ύψ. ταινίας 0.07 μ. πλάτ. ταινίας 0.005 μ., μήκ. Σταυρού 0.238 μ., πλ. 0.13 μ., πλ. κεραίας 0.018 μ. κεντρική οπή 0.08 × 0.065 μ., βάθ. 0.015 μ. Επιγραφή: μήκ. 0.125 μ., πλ. 0.20 μ., ύψ. γραμμ. 0.012-0.017 μ., διάστιχο 0.005 μ. Ύψος βαθμ. 0.10 μ., βάθ. 0.015 μ. Διαστάσεις οπών 0.15 × 0.15 μ., βάθ. 0.075 μ. και 0.10 × 0.10 μ. βάθ. 0.10 μ.

ΣΗΜΕΙΩΜΑ της ΛΕΙΨΑΝΟΘΗΚΗΣ: Όλες οι πληροφορίες, το κείμενο (πολύ συντομευμένο), καθώς και οι περισσότερες φωτογραφίες, αντλήθηκαν από το άρθρο του Γεωργίου Α. Ζάχου με τίτλο «Ο λίθος από την Κανά της Γαλιλαίας». Ιστορική περιπέτεια και πολιτική εκμετάλλευση ενός ευρήματος, που εκδόθηκε στο ΔΕΛΤΙΟΝ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ, ΠΕΡΙΟΔΟΣ Δ΄ ΤΟΜΟΣ ΜΑ΄ (2020), σσ. 341-361. Το άρθρο είναι και διαθέσιμο ηλεκτρονικά στη διεύθυνση: https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/deltion/article/view/26224/21320