390 - Ιερά Λείψανα της Γεννήσεως του Χριστού στη βυζαντινή Κωνσταντινούπολη

Η Σαλώμη δεξιά και η Μαία αριστερά λούουν το βρέφος Χριστό αμέσως μετά τη Γέννησή Του.
Λεπτομέρεια τοιχογραφίας του 12ου αιώνα από την Καππαδοκία.

Την Κυριακή 23 Δεκεμβρίου του 2001, δημοσιεύτηκε στο ένθετο της εφ. Καθημερινής "Επτά ημέρες" (σσ. 6-7), άρθρο του Δρος Michele Bacci, Βυζαντινολόγου, Scuola Normale Superiore, Pisa, με τίτλο "Ιερά Λείψανα της Γεννήσεως στην Κωνσταντινούπολη". Η λειψανοθήκη είχε ασχοληθεί ξανά με άλλο κείμενο του Michele Bacci στην ανάρτηση  111 - Τα ιερά κειμήλια της Θεοτόκου του Φάρου στη βυζαντινή Κωνσταντινούπολη και επειδή τα κείμενα του γνωστού βυζαντινολόγου και ειδικού στη διάδοση των ιερών λειψάνων στο Βυζάντιο είναι πολύ ενδιαφέροντα, αναδημοσιεύεται και εδώ αυτό το άρθρο με εικονογράφηση επιλεγμένη από το αρχείο της λειψανοθήκης.  

Ιερά Λείψανα της Γεννήσεως στην Κωνσταντινούπολη

Το ενδιαφέρον των Βυζαντινών για το προσκύνημα των Αγίων Τόπων δεν μειώθηκε ποτέ, μετά όμως την κατάληψη της Παλαιστίνης από τους Άραβες και την άφιξη των Σταυροφόρων, τα σημαντικότερα λείψανα μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη. Σημάδι αυτής της ιστορικής πορείας είναι η αφιέρωση μιας μονής της Πόλης στην "Αγία Βηθλεέμ", όπως μαθαίνουμε από τη συλλογή των κειμένων, που είναι γνωστά ως τα "Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως" (10ος αι.). Επίσης από τον 9ο μέχρι το 12ο αιώνα οι αυτοκράτορες και οι στρατηγοί τους, επιστρέφοντας από τις εκστρατείες τους στις ανατολικές επαρχίες, μετέφεραν από τους τόπους εκείνους ιερά λείψανα του Χριστού και της Παναγίας. Στην κατηγορία αυτή ανήκαν κυρίως τα αντικείμενα που σχετίζονταν με τα θαύματα και τα πάθη του Χριστού, ενώ πιο περιορισμένος ήταν ο αριθμός των λειψάνων που μπορούσε κανείς να συνδέσει με τη Γέννηση. Παρ΄ όλα αυτά κάποια λείψανα της Γεννήσεως αναφέρονται σε ναούς της Κωνσταντινούπολης.

Διαβάστε περισσότερα παρακάτω:

Τμήμα της Αγίας Φάτνης του Χριστού (Sacra Culla). Basilica di Santa Maria Maggiore, Ρώμη, Ιταλία.
Διαβάστε περισσότερα: 384 - Η Αγία Φάτνη του Χριστού.

Το πιο σημαντικό λείψανο της Γεννήσεως ήταν, όπως ήδη αναφέραμε, η φάτνη, την κατοχή της οποίας όμως διεκδικούσε η Δυτική Εκκλησία. Αλλά ο ηγούμενος Νικόλαος της Thyngeirar, που το 1156/57 ταξίδεψε από τη μονή Munkathvera της Ισλανδίας μέχρι τη Ρώμη, την Κωνσταντινούπολη και τους Αγίους Τόπους μνημονεύει τη "φάτνη όπου τέθηκε ο Κύριος" μεταξύ των ιερών αξιοθέατων της  βυζαντινής πρωτεύουσας. Αν και πρόκειται για τη μοναδική αναφορά αυτού του κειμηλίου, δεν αποκλείεται να φιλοξενούνταν σε μια από τις ιερές συλλογές λειψάνων της Κωνσταντινούπολης, όπως ήταν τα αυτοκρατορικά παρεκκλήσια της Παναγίας του Φάρου και της Χαλκής, καθώς και το σκευοφυλάκιο των Βλαχερνών ή η ίδια η Αγία Σοφία.
  

Οι βυζαντινές πηγές αναφέρουν ότι στον ναό του Φάρου υπήρχαν οστά των Αγίων Αθώων Παίδων μαζί με κάποια τρίχα του νεογέννητου Ιησού και τα σπάργανά Του. Τα τελευταία, σύμφωνα με τον χρονικογράφο Rigordus,  ήταν από λευκό λινό ρούχο και παραχωρήθηκαν το 1205 στον Γάλλο βασιλιά Φίλιππο, που τα μετέφερε στο Παρίσι. Πηγές της περιόδου της λατινικής κυριαρχίας (1204-1261) μνημονεύουν ότι στον ναό του Μεγάλου Παλατιού φυλάσσονταν επίσης κάποιες σταγόνες από το γάλα της Παναγίας, τις οποίες αγόρασε μαζί με τα λείψανα τους Πάθους του Χριστού, ο βασιλιάς Λουδοβίκος Θ΄ για το σκευοφυλάκιο της Sainte-Chapelle. Οι λειτουργικοί ύμνοι για την εορτή της μεταφοράς των λειψάνων στο Παρίσι, που εορταζόταν στις 30 Σεπτεμβρίου, κάνουν ιδιαίτερη αναφορά στο κειμήλιο αυτό. Παρ΄ όλα αυτά, ο Ρώσος προσκυνητής Ζώσιμος (δεύτερο μισό του 14ου αιώνα) αναφέρει ότι το γάλα της Παναγίας υπήρχε στο σκευοφυλάκιο του ναού του Προδρόμου της Πέτρας στην Κωνσταντινούπολη.
  

Λειψανοθήκη με λείψανο (πόδι) αναιρεθέντος νηπίου της Βηθλεέμ.
Διαβάστε περισσότερα: 199 - Λειψανοθήκη αναιρεθέντος νηπίου της Βηθλεέμ.

Το εξωτερικό μέρος διάχωρου της βυζαντινής λειψανοθήκης του Limbourg που περιέχει τεμάχιο
από τα σπάργανα του Ιησού. Επιγραφή: ΤΑ ΣΠΑΡΓΑΝΑ Ι(ΗΣΟ)Υ Χ(ΡΙΣΤΟ)Υ ΤΟΥ ΥΙΟΥ ΤΟΥ Θ(ΕΟ)Υ.
Διαβάστε περισσότερα: 205 - Νέες φωτογραφίες από τη βυζαντινή σταυροθήκη του Limbourg.

Σπάργανα του Χριστού σε βυζαντινό χρυσεπάργυρο ξύλινο κουτί.
Επιγραφή: ΑΠΟ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΣΠΑΡΓΑΝΩΝ. Διαβάστε περισσότερα:
343 - Από τα ιερά βυζαντινά κειμήλια του Αγίου Μάρκου Βενετίας (1).

Το φάτνωμα με τον αριθμό 1 της Σταυροθήκης Τιμίου Ξύλου της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου Αγίου Όρους
φέρει, σύμφωνα με την επιγραφή, και λείψανο από τα Μαλλιά και τα Σπάργανα του Χριστού.
Διαβάστε περισσότερα: 338 - Τίμιο Ξύλο από την Ιερά Μονή Βατοπαιδίου Αγίου Όρους (1).

Ανάπτυγμα των σπαργάνων του Χριστού. Καθεδρικός Ναός του Άαχεν Γερμανίας.
Διαβάστε περισσότερα: 358 - Η λειψανοθήκη της Παναγίας του Άαχεν.

Το φόρεμα που φορούσε η Παναγία κατά τη γέννηση του Ιησού. Καθεδρικός Ναός του Άαχεν Γερμανίας.
Διαβάστε περισσότερα: 358 - Η λειψανοθήκη της Παναγίας του Άαχεν.

Η ζώνη της Παναγίας στο Μάαστριχτ (Ολλανδία). Πιστευόταν για αιώνες ότι ήταν τμήμα της ζώνης
που φορούσε η Παναγία κατά τη διάρκεια της γέννησης του Χριστού. Διαβάστε περισσότερα:
317 - Η ζώνη που φορούσε η Παναγία όταν γεννούσε τον Χριστό.

 

Λειψανοθήκη του Hugo d' Oignies που περιέχει Άγιο Γάλα της Παρθένου.
Διαβάστε περισσότερα: 54 - Το Άγιο Γάλα της Παρθένου.

Στον ναό της Αγίας Σοφίας

Tα σημαντικότερα λείψανα της Γεννήσεως υπήρχαν στη Μεγάλη Εκκλησία, πριν από την καταστροφή της στη διάρκεια της Άλωσης της Πόλης από τους Σταυροφόρους το 1204. Μια λατινική Έκφραση της βυζαντινής πρωτεύουσας του 11ου αιώνα αρχίζει τον κατάλογο των αξιοθέατων με τα σπάργανα του Χριστού-βρέφους και "το χρυσάφι το οποίο έφεραν οι Μάγοι". Αυτό ήταν άξιο ιδιαίτερης προσοχής, γιατί "όταν το πλησιάζει κανείς στο αυτί του", σημειώνει ο ανώνυμος συντάκτης της Εκφράσεως, "ηχεί πάντα κάτι σαν κουδούνισμα και παράλληλα ακούγεται ένα μουρμουρητό". Όπως μας πληροφορεί ο Ρώσος περιηγητής Αντώνιος του Νόβγκοροντ, που επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη γύρω στο 1200, αυτό το αντικείμενο είχε τη μορφή αγγείου. Πρόκειται λοιπόν για ένα από τα λίγα λείψανα που είχαν συσχετιστεί με θαυματουργά γεγονότα, σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε με τις περίφημες εικόνες της Πόλης. Ίσως η παράδοση της Μονής Αγίου Παύλου στο Άγιον Όρος διατηρεί την ανάμνηση του κειμηλίου της Αγίας Σοφίας. Στο σκευοφυλάκιο του Καθολικού φυλάσσονται μέχρι σήμερα τα τρία δώρα των Μάγων (χρυσάφι, λιβάνι και σμύρνα), τα οποία προσέφερε, σύμφωνα με την παράδοση, η Μάρα, κόρη του Σέρβου ηγεμόνα Γεωργίου (Τζούρατς) Μπράνκοβιτς, η οποία είχε παντρευτεί τον σουλτάνο Μουράτ τον  Β΄. Επομένως αυτά θα μπορούσαν να αποτελούν μέρος της συλλογής των χριστιανικών κειμηλίων, τα οποία ο  Μωάμεθ ο Πορθητής, πρόγονος του συζύγου της Μάρας, είχε τοποθετήσει στο Σεράι μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453.

Εξάλλου, ο σουλτάνος υπερηφανευόταν για το ότι είχε στην κατοχή του και άλλα λέιψανα της Γεννήσεως του Χριστού, παρ΄ όλο που, δυστυχώς, δεν είναι δυνατό να γνωρίζουμε από ποιες εκκλησίες προέρχονταν. Όταν, το 1489, ένας διαμεσολαβητής του Βαγιαζήτ Β΄ πρότεινε στον Κάρολο Θ΄της Γαλλίας να αγοράσει τη συλλογή λειψάνων του Μωάμεθ Β΄, ο κατάλογος άρχιζε με "την πέτρα πάνω στην οποία γεννήθηκε ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός", για την οποία οι Ενετοί είχαν ήδη προσφέρει 30.000 δουκάτα, παρ΄ όλο που άξιζε τουλάχιστον 100.000. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι επρόκειτο για την ίδια φάτνη, την οποία μνημόνευε το 1157 ο Ισλανδός ηγούμενος Νικόλαος  της  Munkathvera; Μια σχετική με το ίδιο επεισόδιο γαλλική μάρτυρία προσθέτει ότι η προσφορά συμπεριλάμβανε και "το μικρό ύφασμα, το οποίο η Παναγία φορούσε στο κεφάλι, όταν γέννησε τον Κύριο ημών Ιησού Χριστό". Ίσως να μπορούμε στην περίπτωση αυτή να υποθέσουμε πως αυτό ήταν "το μετωπιαίο ύφασμα", το οποίο ο Αντώνιος του Νόβγκοροντ είδε το 1200 στο αυτοκρατορικό παρεκκλήσι της Παναγίας του Φάρου.
      

Τμήμα από τα Δώρα των Μάγων. Διαβάστε περισσότερα:
147 - Φωτογραφίες από τα Τίμια Δώρα των Μάγων (Ιερά Μονή Αγίου Παύλου Αγίου Όρους).

Τμήμα από τα Δώρα των Μάγων. Διαβάστε περισσότερα:
386 - Υπόμνημα περί των Τιμίων Δώρων των Μάγων του Κοσμά μοναχού.

                                            

Ο εορτασμός των Χριστουγέννων

Τα πιο σημαντικά από τα λείψανα που βρίσκονταν στην Αγία Σοφία και συνδέονταν με τη Γέννηση του Χριστού ήταν τα άγια σπάργανα, που σύμφωνα με ένα λατινικό κείμενο του 12ου αιώνα, αποτελούνταν από διάφορα υφάσματα, δηλαδή λινά κομμάτια, κάποια γεννοφάσκια, ένα μαντίλι, μια πετσέτα (την οποία πιθανόν να χρησιμοποίησε η Σαλώμη για να σκουπίσει το Βρέφος μετά το λουτρό). Αυτά τα κειμήλια οπωσδήποτε συνέβαλλαν  στο συμβολικό ρόλο που η Αγία Σοφία πάντα έπαιζε στην αντίληψη  των Βυζαντινών.

 
Για τον ναό της Αγίας Σοφίας ο εορτασμός των Χριστουγέννων είχε ιδιαίτερη σημασία, από τη στιγμή που γινόταν αμέσως μετά την ετήσια μνημόνευση των δεύτερων εγκαινίων του ναού, τα οποία από τον 6ο αιώνα είχαν ορισθεί στις 23 Δεκεμβρίου. Από την άποψη της λειτουργίας, οι δύο εορτασμοί σχετίζονταν στενά, από τη στιγμή που τα τροπάρια των Χριστουγέννων άρχιζαν να ψέλνονται από τον εσπερινό της 22ας Δεκεμβρίου, όταν η εκκλησία επικαλούνταν την Παναγία για την προστασία της Κωνσταντινούπολης.

Οι τελετές των Χριστουγέννων στην Αγία Σοφία διέφεραν από τις κανονικές, λόγω του επίσημου τόνου τους. Αποτελούνταν από μια μεγάλη σειρά όρθρων, εσπερινών και παννυχίδων, και συμπεριλάμβαναν και κάτι ασυνήθιστο: με αυτήν την ευκαιρία ψέλνονταν μερικοί ειδικοί ύμνοι, όπως το τροπάριο της Αγγελίας στους ποιμένες στον όρθρο στις 24 ή το μεγαλυνάριον της Παναγίας στις 25 και, στη λειτουργία της Παραμονής, υπήρχε και μια προανάγνωση από το βιβλίο του Ησαΐα, που αποτελούσε έθιμο της παλαιοχριστιανικής εκκλησίας και είχε πλέον εξαφανιστεί από την καθημερινή ακολουθία. Μια άλλη ιδιαιτερότητα αποτελούσε το γεγονός ότι ο Πατριάρχης δεν μπορούσε τότε να καθίσει στον θρόνο του στην αψίδα, γιατί σε αυτόν είχε τοποθετηθεί το Άγιο Ευαγγέλιο.
                                                      
Επίσημος εορτασμός

Η λειτουργία των Χριστουγέννων στην Αγία Σοφία αποκτούσε έναν ακόμη πιο επίσημο χαρακτήρα, λόγω της συμμετοχής του αυτοκράτορα, πράγμα που επέβαλε την τήρηση αυστηρού βασιλικού πρωτοκόλλου. Όπως συνέβαινε κατά τον εορτασμό και άλλων ετήσιων εορτών (για παράδειγμα το Πάσχα και κατά την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού), τα Χριστούγεννα προσέφεραν στη βυζαντινή αυλή την ευκαιρία για μεγαλοπρεπείς τελετές. Οι διάφοροι αξιωματούχοι φορούσαν ειδικά ενδύματα, τα οποία έβγαζαν μόνο μετά την εορτή των Θεοφανίων, στις 6 Ιανουαρίου, ενώ ο αυτοκράτορας εμφανιζόταν σε πλήρη μεγαλοπρέπεια, με χλαμύδα και στέμμα, και ακολουθούσε μια καθορισμένη διαδρομή μέσα στο Μεγάλο Παλάτι. 
  

Βυζαντινοί αυτοκράτορες και κτήτορες της Ιεράς Μονής Ιβήρων Αγίου Όρους.
Τοιχογραφία του 1774 στον υαλόφρακτο νάρθηκα του Καθολικού.
Διαβάστε περισσότερα: 266 - Οι αυτοκράτορες της Ιεράς Μονής Ιβήρων Αγίου Όρους.

Πιθανή αναπαράσταση της πλατείας Αυγουσταίου τον 7ο αιώνα. Στο βάθος η Αγία Σοφία.
Διαβάστε περισσότερα: 221 - Βυζαντινό πάθος.

Πηγή:

Ένθετο της εφ. Καθημερινής "Επτά ημέρες" της 23 Δεκεμβρίου του 2001