3 - Η λειψανοθήκη του «Αληθούς Σταυρού»

Η Λειψανοθήκη του Αληθούς Σταυρού της Jaucourt - πόλης κατάληξής της
πριν την εισαγωγή της στο Μουσείο του Λούβρου,
ένα αληθινό αριστούργημα βυζαντινής αργυροχρυσοχοΐας, 12ου – 13ου αι.,
την οποία ανακρατούν δύο άγγελοι γοτθικής τέχνης, μεταγενέστερη προσθήκη του 14ου αι.

Για πρώτη φορά στην Ελλάδα και με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, εκτίθενται έργα από τις διάσημες συλλογές και από τις σύγχρονες παραγωγές του Μουσείου του Λούβρου. Η έκθεση «Έργα τέχνης από το Λούβρο στη Θεσσαλονίκη» διοργανώνεται σε συνέχεια της έκθεσης «Στο Βασίλειο του Μεγάλου Αλεξάνδρου: η Αρχαία Μακεδονία» που παρουσιάστηκε τον Οκτώβριο του 2011 στο γαλλικό μουσείο με εκθέματα από τις συλλογές του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης και μουσείων της κεντρικής Μακεδονίας.

Η Λειψανοθήκη του Αληθούς Σταυρού της Jaucourt

Ένα σημαντικό έργο της βυζαντινής αργυροχοΐας του 12ου - 13ου αιώνα, η λειψανοθήκη του «Αληθούς Σταυρού», το οποίο έφτασε στη Γαλλία πιθανότατα ως λάφυρο μετά την Δ΄ Σταυροφορία του 1204 και συνδυάστηκε αργότερα με επεμβάσεις γοτθικής αισθητικής, αποτελεί το κεντρικό έκθεμα. Η έκθεση πραγματεύεται την πολυσήμαντη ιστορία και χρήση του Σταυρού ως συμβόλου από τα πανάρχαια χρόνια έως σήμερα. Με εποπτικά μέσα αλλά και αυθεντικά έργα από Μουσεία και ιδιώτες, επικεντρώνεται στην πασίγνωστη κυρίως στην Δ. Ευρώπη «Ιστορία του Αληθούς Σταυρού» και την καλλιτεχνική της απόδοση στη θρησκευτική τέχνη της Δύσης και στη μεταβυζαντινή τέχνη της Ανατολής, με βασικά παραδείγματα από το Αrezzo της Τοσκάνης και την Κύπρο.

Η Λειψανοθήκη του Αληθούς Σταυρού της Jaucourt

 «Η λειψανοθήκη του Αληθούς Σταυρού» , όπως ονομάζεται το πολύτιμο αυτό έργο, έφτασε από το Βυζάντιο στη Δύση και ειδικότερα στη γαλλική πόλη Jaucourt, πιθανότατα στο τέλος του 13ου αιώνα, όπως πολλά άλλα κειμήλια, θησαυροί ή έργα τέχνης, ως αποτέλεσμα των ακραίων λεηλασιών και του διαμελισμού που υπέστη η βυζαντινή αυτοκρατορία με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204 και μέχρι την ανακατάληψή της το 1261. Το γεγονός της φιλοξενίας της λειψανοθήκης έδωσε την ευκαιρία να «γεννηθεί» μία περιοδική έκθεση, η οποία έχει ως στόχο να πλαισιώσει αυτό το, παρότι μικρό, ιδιαίτερα πολύτιμο βυζαντινό έργο κατά την τρίμηνη παραμονή του στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Φιλοδοξεί επίσης να διηγηθεί στο κοινό την ενδιαφέρουσα ιστορία, τη σημειωτική – σημειολογία του σταυρού, ενός συμβόλου ή με σημερινούς όρους «λογότυπου», που χαρακτήρισε περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο την ιστορία και τον πολιτισμικό χαρακτήρα του ελληνορωμαϊκού ή αλλιώς λεγόμενου «δυτικού» κόσμου. Εξάλλου το ίδιο το έργο, η φιλοξενούμενη βυζαντινή λειψανοθήκη, στην πορεία της ιστορίας του άλλαξε πόλεις ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, άλλαξε κατόχους και δέχτηκε μεταγενέστερες προσθήκες «ευσεβείας» που μετέβαλαν την αρχική του μορφή. Είχαν, όμως, ως αποτέλεσμα να θεωρείται σήμερα μία πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση που συνδυάζει με επιτυχία αισθητικές εκφράσεις τόσο της βυζαντινής όσο και της δυτικής αργυροχρυσοχοΐας στις αντίστοιχες περιόδους που αυτές εκτελέστηκαν. Τόσο το γεγονός αυτό όσο και η ονομασία του έργου ως «Λειψανοθήκη του Αληθούς Σταυρού» δημιούργησαν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον αλλά και μία πρόκληση προκειμένου το φιλοξενούμενο έργο, που κατά μία έννοια γυρίζει πίσω στην ευρύτερη γεωγραφική περιοχή στην οποία κατασκευάστηκε, να πλαισιωθεί από μία περιοδική έκθεση αντί μιας μεμονωμένης και απλής παρουσίασής του στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Κατά συνέπεια η επινόηση και δημιουργία μιας έκθεσης διεφάνη απολύτως αναγκαία. Η ονομασία «Αληθής Σταυρός» αποτέλεσε ουσιαστικά το κλειδί της έμπνευσης του μουσειολογικού σκεπτικού της έκθεσης για δύο λόγους: Πρώτον διότι η εντόπια ορθόδοξη παράδοση της Ανατολής είναι περισσότερο εξοικειωμένη με τον «Τίμιο», όπως συνηθίζεται να λέγεται, Σταυρό του Χριστού παρά τον «Αληθή», δημιουργώντας έτσι ένα νέο στοιχείο που θα έκανε την έκθεση να κεντρίσει ακόμη περισσότερο το ενδιαφέρον του κοινού. Δεύτερον διότι προέκυψε σχεδόν αυτόματα νοηματική σύνδεση της λειψανοθήκης με την διάσημη στη Δύση «Ιστορία του Αληθούς Σταυρού» ή Leggenda della vera Croce, ιστορία που έχοντας τις πρώτες πηγές της στα Απόκρυφα Ευαγγέλια, γνωστή από χειρόγραφα ή και προφορική παράδοση, κωδικοποιείται και συμπεριλαμβάνεται για πρώτη φορά στο περίφημο μεσαιωνικό, εκκλησιαστικό κείμενο του Jacopo da Varagine, (ή da Varazze) γνωστό με το όνομα «Legenda Aurea» το οποίο, ωστόσο, υπήρξε σχεδόν τελείως άγνωστο στο ορθόδοξο κοινό. Η σύνδεση αυτή μετέφερε με τη σειρά της τη σκέψη στο Αrezzo της Τοσκάνης στην Ιταλία, στο ομώνυμο αριστούργημα του μεγάλου Ιταλού Μαέστρου της Αναγέννησης Piero della Francesca, και ειδικότερα στο περίφημο σύνολο τοιχογραφιών στο ναό του Αγίου Φραγκίσκου, όπου εξιστορείται με θαυμάσια τέχνη ο διασημότερος κύκλος των επεισοδίων από την «Ιστορία του Αληθούς Σταυρού». Το στοιχείο αυτό αποτέλεσε την αφετηρία του περαιτέρω σχεδιασμού της έκθεσης και του κυρίως κορμού της. Όπως ακριβώς η λειψανοθήκη του Λούβρου, που εκτός της ιερότητάς της, συνδυάζει τη βυζαντινή με τη δυτική αισθητική έτσι και το σκεπτικό της έκθεσης ακολούθησε τον ίδιο άξονα Βυζάντιο – Δύση. Κάτω από αυτό το πρίσμα αναζητήθηκε στην ανατολική ορθόδοξη θρησκευτική ζωγραφική αντίστοιχο παράδειγμα με αυτό του Arezzo.

Η Λειψανοθήκη του Αληθούς Σταυρού της Jaucourt

Είναι ευρέως γνωστό το πόσο μεγάλη σημασία είχε το ιερό σύμβολο του Σταυρού στο Βυζάντιο καθώς οι μεγαλειώδεις λιτανείες και οι πανηγυρικές εορτές που ετελούντο προς τιμήν του στην Κωνσταντινούπολη, ακολουθούσαν με κάθε επισημότητα ένα πλούσιο τελετουργικό τυπικό και διαρκούσαν πολλές μέρες. Ωστόσο το ζητούμενο ολοκληρωμένο εικονογραφημένο παράδειγμα, αν και σπάνιο, επισημάνθηκε μέσα από τη βιβλιογραφία στην Κύπρο, στον μεταβυζαντινό Ναό του Τιμίου Σταυρού στο Αγιασμάτι και μάλιστα μόνον κατά λίγα χρόνια μεταγενέστερο από το σύνολο στην Τοσκάνη.

Η Λειψανοθήκη του Αληθούς Σταυρού της Jaucourt

Στο ίδιο σκεπτικό της παρουσίασης της «Ιστορίας του Αληθούς Σταυρού» ήταν αυτονόητη η παρουσίαση και ένταξη στην έκθεση, φορητών μεταβυζαντινών εικόνων που παριστάνουν σχετικά με το Σταυρό θέματα, πολύ αγαπητά στην Ανατολή, όπως η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού ή ακόμα τα πρόσωπα - κλειδιά στην ιστορία του αλλά και στην ιστορία ολόκληρου του Χριστιανισμού, δηλαδή τους αυτοκράτορες Άγιους Κωνσταντίνο και Ελένη να κρατούν το «Τίμιο Ξύλο». Οι ίδιοι Άγιοι, εξάλλου παριστάνονται και στην φιλοξενούμενη λειψανοθήκη.

Η Λειψανοθήκη του Αληθούς Σταυρού της Jaucourt
(λεπτομέρεια)

Η ενότητα αυτή αποτελεί τον κορμό της μουσειολογικής σύλληψης της έκθεσης, η πορεία της όμως αρχίζει με μιαν άλλη εισαγωγική θεματική ενότητα. Σε αυτήν αναλύεται η ιστορία του σχήματος του σταυρού του οποίου η σχεδιαστική δυναμική, μέσα από την απλότητα δύο τεμνόμενων γραμμών, το κατέστησε πανάρχαιο κοσμολογικό σύμβολο στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ. Παρουσιάζεται ακόμα η πολυσήμαντη ιστορία και χρήση του σταυρού ως σχήματος, σε διάφορους πολιτισμούς από την εποχή των Φαραώ και των Ασσυρίων μέχρι την καθιέρωσή του ως συμβόλου του Χριστιανισμού. Η συνέχεια της έκθεσης δίνεται με τον χριστιανικό σταυρό και το γεγονός - τομή στην ιστορία του, δηλαδή τη σταύρωση του Χριστού, που τον μετέτρεψε από «ατιμωτικό» όργανο θανάτου σε «Τίμιο» Σταυρό, μυστηριακό σύμβολο ζωής, σωτηρίας αλλά και έμβλημα της θρησκείας των χριστιανών. Ειδική αναφορά, στην ίδια ενότητα, γίνεται ακόμη στις σταυροθήκες – λειψανοθήκες και γενικά στις βυζαντινές λειψανοθήκες - στις οποίες εξάλλου κατατάσσεται και αυτή του Λούβρου-, στην ιστορία τους καθώς και τη μεγάλη διακίνησή τους στην Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα, προϊδεάζοντας έτσι τον επισκέπτη για το κεντρικό έργο-έκθεμα, του οποίου το όνομα ήδη γνωρίζει από τον τίτλο της έκθεσης. Λίγα αυθεντικά αντικείμενα, κυρίως σταυροί διαφόρων εποχών και μία εικόνα επελέγησαν για να εκτεθούν στην πρώτη ενότητα και συνοδεύονται από σχετικό εποπτικό υλικό.

 

Σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο στο τέλος της πορείας της έκθεσης, το μοναδικό έργο από το Λούβρο, αποτελώντας το επίκεντρο, ολοκληρώνει το σενάριό της και διηγείται στο κοινό της Θεσσαλονίκης και στον κάθε επισκέπτη την δική του «προσωπική» ιστορία, ως λειψανοθήκη του «Αληθούς» και «Τιμίου» Σταυρού. Μία μεταβυζαντινή φορητή εικόνα του 17ου αι. που παριστάνει σχετικό με τη λειψανοθήκη θέμα, την «θριαμβική» σύνθεση δηλαδή δύο αγγέλων με Σταυρό, επιλέχθηκε να εκτεθεί διακριτικά στον ίδιο χώρο. Η επιλογή αυτή, όπως και όλο το σκεπτικό της έκθεσης, αποτελεί αναφορά στην κοινή θρησκευτική και πολιτισμική ρίζα της Χριστιανικής Ευρώπης, που τεκμηριώνεται ακόμα και όταν η καλλιτεχνική έκφραση και τεχνοτροπία διαφέρουν, όπως γίνεται φανερό στα έργα που παρουσιάζονται στην παρούσα έκθεση.

Μεταβυζαντινή φορητή εικόνα με θέμα την θριαμβική σύνθεση
δύο αγγέλων με σταυρό

Την έκθεση θα συνοδεύει ειδικός πολυσέλιδος δίγλωσσος (ελληνικά – γαλλικά) κατάλογος και σχετικό τρίπτυχο.

Ιδέα - Γενική Επιμέλεια έκθεσης: Χονδρογιάννης Σταμάτιος, Αρχαιολόγος, Τμηματάρχης Εκθέσεων Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού.

Η αφίσα της έκθεσης "Η λειψανοθήκη του Αληθούς Σταυρού"

 

14 Οκτωβρίου 2012 - 27 Ιανουαρίου 2013

Χώρος: Moυσείο Βυζαντινού Πολιτισμού | Αίθουσα Πολλαπλών Χρήσεων.

Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα-Κυριακή 9:00-16:00.

Το ωράριο λειτουργίας ενδέχεται να τροποποιηθεί κατά τη χειμερινή περίοδο.

Είσοδος: 4€ ολόκληρο γενικής εισόδου, 2€ μειωμένο. Ισχύουν ατέλειες.

Πηγές:

Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού