198 - Τα φυλακτά της 'Υστερης Αρχαιότητας

Χρυσό περιδέραιο με Γοργόνειο.

Γυναικείο φυλακτό για την προστασία της μήτρας.
Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη
3^ος αι.

Σύντομα πρόκειται να εκδοθεί η μελέτη του Δρ. Παναγιώτη Καμπάνη, Αρχαιολόγου - Ιστορικού του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού με τίτλο "ΤΑ ΦΥΛΑΚΤΑ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ. Η διατήρηση και ο μετασχηματισμός τους από τη χριστιανική κοινωνία".

Πράσινος ίασπις με παράσταση
του θαύματος της αιμορροούσας.
Φυλακτό για την αιμορραγία της μήτρας.
Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη,
6^ος – 7ος αι.

Από την ογκωδέστατη και πρωτότυπη αυτή μελέτη που ερευνά τα φυλακτά της Ύστερης Αρχαιότητας, η λειψανοθήκη προδημοσιεύει εδώ τον πίνακα περιεχομένων, περίληψη καθώς και φωτογραφίες με δείγματα φυλακτών. Η Ύστερη Αρχαιότητα καλύπτει την περίοδο 300-640 μ.Χ. και αποτελεί τη μεταβατική περίοδο μεταξύ της Κλασικής Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα.

Περιεχόμενα

Προλογίζοντες, Ευχαριστίες, Εισαγωγή

Α΄ Το τελετουργικό της κατασκευής των φυλακτών

Οι «Μαγικοί» Πάπυροι

Τα Ἄρρητα ἔργα

Βίβλοι ἀπόκρυφοι καὶ ψευδεπίγραφοι

Περί Εἱμαρμένης / Η δύναμη της Κοσμικής Συμπάθειας

Περί Προνοίας / Αστρολογία και φυλακτά

Η δύναμη των λίθων και των μετάλλων

Ιερά ζώα και βότανα

Η ζωή των μορφών

Ο μικρόκοσμος των συμβόλων

Ψιθυρίζοντας τα ιερά ονόματα: ξόρκια, επωδές  και χαρακτήρες

Παράρτημα

Κρυπτά ὀνόματα - nomina sacra - voces magicae

Θεωνυμίαι

Γράμματα ἀλεξίκακα

Ὀπτικά σημάδια λόγου

Μαγικά τετράγωνα

Τό τετράγωνο τοῦ SATOR

Ἱεροί ἀριθμοί

Ἄφθεγκτοι χαρακτῆρες

Μαλαχείμ, ἡ γλῶσσα τῶν ἀγγέλων

Οἱ χαρακτῆρες τοῦ Χνούβη

Σημεῖα  ἀναγνώρισης

Τό σημεῖον τοῦ σταυροῦ

Β΄ Από τα τελέσματα των εθνικών στα φυλακτήρια των χριστιανών

 Ἀπολλωνίου Τυανέως τά τελέσματα

Μεγαλύνουσι τά φυλακτήρια αὐτῶν

Έξις / Προσεγγίζοντας την προσωπικότητα του χρήστη

Γ΄ Κατηγορίες φυλακτών

Ὁ πολυπαθής ὀφθαλμός / Τα φυλακτά του φθόνου και της βασκανίας

Χαριτήσια καὶ νικητικά / Τα φυλακτά της επιτυχίας                                                 

Κεστός ἱμάς / Τα φυλακτά του έρωτα                                                                       

Ὁμόνοια- Concordia / Τα φυλακτά  του γάμου

Βοήθει τῇ φοροῦσα / Τα φυλακτά της γυναίκας και του παιδιού

Φυλακτήριον πρός νόσους / Τα φυλακτά της υγείας

Ὁ φυλάσσων καὶ διασώζων τάς ψυχάς τῶν ἀνθρώπων / Τα διαβατήρια φυλακτά της ψυχής

Δ΄ Επίλογος

Ε΄ Βιβλιογραφία, Βραχυγραφίες, Πηγές, Γενική Βιβλιογραφία

Ζ΄ Εικόνες

Αιματώδης ίασπις με παράσταση σχηματοποιημένης μήτρας
και επιγραφή: ορωριούθ.
Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο,
Συλλογή Καραπάνου,
3^ος – 4^ος αι.

Το να εισχωρήσει κανείς στις σκέψεις και κυρίως στα συναισθήματα των ανθρώπων του παρελθόντος, όπως γράφει ο Peter Brown, χρειάζεται να νιώσει, πως ζούσαν τη ζωή τους είκοσι τέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο και να παρατηρήσει τις καθημερινές τους δραστηριότητες από μέσα, κι όχι έξω από τη ζωή της κοινότητάς τους. Τότε, όχι μόνον βλέπει και ακούει το τι συμβαίνει στην καθημερινή ζωή του λαού, αλλά και μαθαίνει στην πράξη, τόσο με τα μάτια, όσο και με τα αυτιά, τι συμβαίνει γύρω του. 

  

 

Οι παρευρισκόμενοι από ώρα συζητούσαν για την αρρώστια και εκείνη τη στιγμή αναφέρονταν στις λεπτομέρειες, προτείνοντας ο καθένας διάφορες θεραπείες:

– Αν κάποιος μαζέψει από κάτω με το αριστερό χέρι δόντι νυφίτσας που σκοτώθηκε το τυλίξει σε δέρμα λιονταριού που μόλις το έχουν γδάρει κι έπειτα το δέσει γύρω από το πόδι του, σταματάει αμέσως ο πόνος.

– Εγώ άκουσα όχι σε δέρμα λιονταριού, αλλά ελαφίνας παρθένας αβάτευτης. Έτσι η θεραπεία είναι πιο σίγουρη, γιατί η ελαφίνα είναι γρήγορη και η δύναμή της βρίσκεται κυρίως στα πόδια. Το λιοντάρι είναι βέβαια ρωμαλέο και το λίπος, το μπροστινό δεξί του πόδι και οι όρθιες τρίχες από τα μουστάκια του είναι πολύ αποτελεσματικές, αν βέβαια κάποιος γνωρίζει να χρησιμοποιεί την κατάλληλη επωδή. Για τη θεραπεία όμως των ποδιών δεν ενδείκνυται ιδιαίτερα.

– Πιστεύετε πραγματικά ότι θα σταματήσουν οι πόνοι με τέτοια ξόρκια ή φυλακτά, που κρεμάτε εξωτερικά, τη στιγμή που η αρρώστια βρίσκεται μέσα του;

– Σου φαίνεται απίστευτο που από τέτοια πράγματα προκύπτει ωφέλεια για τις αρρώστιες;

– Βέβαια, εκτός αν ήμουν τελείως ξεμωραμένος, ώστε να πιστεύω, πως οι εξωτερικές θεραπείες που δεν έχουν καμία σχέση με τις εσωτερικές αιτίες της αρρώστιας, είναι αποτελεσματικές κι επιφέρουν γιατρειά, όταν χρησιμοποιούνται σε συνδυασμό με ξόρκια και τέτοια μαγικά…επειδή ο πυρετός ή το πρήξιμο φοβούνται κάποιο θεϊκό όνομα ή βαρβαρική φράση και για το λόγο αυτό το σκάνε από τους βουβώνες, τα λεγόμενά σου θα παραμείνουν παραμύθια γριών γυναικών.

– Μου δίνεις την εντύπωση, με τέτοια λόγια, πως δεν πιστεύεις καν στους θεούς, αφού θεωρείς, ότι δεν  είναι δυνατό να επέλθει γιατρειά με την επίκληση ιερών ονομάτων.

– Μην το λες αυτό καλέ μου. Τίποτα δεν εμποδίζει να υπάρχουν θεοί και να είναι τούτα ψεύτικα. Εγώ και τους θεούς σέβομαι και βλέπω τις ιάσεις κι όσες ευεργεσίες κάνουν σε όσους υποφέρουν, γιατρεύοντάς τους με τα φάρμακα και την ιατρική επιστήμη. Στην πραγματικότητα ο Ασκληπιός και οι γιοι του θεράπευαν τους αρρώστους, χορηγώντας τους καταπραϋντικά φάρμακα κι όχι δένοντάς τους μέσα σε δέρματα λιονταριών και νυφίτσες.

Ο παραπάνω διάλογος, στο Φιλοψευδή του Λουκιανού,  εκτυλίσσεται μεταξύ τεσσάρων ανδρών, του Τυχιάδη, του Φιλοκλή, του Δεινόμαχου και του Κλεόδημου και πέρα από τα κωμικά του στοιχεία, αποτελεί αντιπαράθεση δύο διαφορετικών θεωρήσεων του κόσμου. Από τη μια η δεισιδαιμονία, η εικόνα ενός κόσμου σκοτεινού, όπου υπεράνθρωπες δυνάμεις καταδυναστεύουν, τρομάζουν αλλά και βοηθάνε τον άνθρωπο που ξέρει να τις δεσμεύει με μαγικά τεχνάσματα, με φυλακτά και ξόρκια. Από την άλλη, η ορθολογιστική και επιστημονική θεώρηση του κόσμου, που εμπιστεύεται τις ανθρώπινες αισθήσεις και τη λογική και αρνείται να δεχτεί την ύπαρξη τέτοιων φαινομένων.  

Χρυσό περίαπτο με ένθετο καμέο που φέρει
παράσταση της Αφροδίτης με τον Έρωτα.
Ερωτικό φυλακτό.
Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο,
Συλλογή Σταθάτου
6^ος – 7^ος αι.

Από τη χαραυγή της ανθρωπότητας παρατηρήθηκε μια αξιοσημείωτη τάση περιορισμού της άρρυθμης και αυθαίρετης επίδρασης του υπερφυσικού, με ακριβείς νόμους και φόρμουλες. Η διαδικασία αυτή συνεχίστηκε στη διαδρομή της Ιστορίας με τον πολλαπλασιασμό των τελετών, των θεσμών και των δογμάτων. Το να απορρίπτουμε αυτές τις συνήθειες εντάσσοντάς τες σε μια παράδοση πίστης στη μαγεία δεν είναι διόλου εποικοδομητικό. Πίσω από τη θρησκευτική συμπεριφορά υπάρχουν κανόνες, δόγματα, παράδοση, ηθικά πρότυπα, διδασκαλίες, πεποιθήσεις, και κυρίως πίστεις που, παρότι αθέατες, εκφράζουν και παράγουν, διαχρονικά, ένα δυναμικό αποτέλεσμα. Έτσι η έρευνα, αν και προσεγγίζει το αντικείμενό της «εκ των έξω», όχι σπάνια «βλέπει» την ουσιαστική σημασία τέτοιων κινήτρων στη διαμόρφωση του τελικού εμπειρικού αποτελέσματος. 

Κανένας από τους θεσμούς δεν είναι σε θέση να λειτουργήσει μόνος του, αγνοώντας τους υπολοίπους. Συνυπάρχει με τους άλλους και συλλειτουργεί, γι’ αυτό και είναι δύσκολη η διερεύνηση της πολλαπλότητας και των ειδών των σχέσεών του. 

 

Η συλλογική και ατομική συνείδηση διαταράσσονται αδιάκοπα από το φόβο ότι ανατρέπεται η τάξη των πραγμάτων, όταν αντιμετωπίζουν διάφορες καταστροφές, αρρώστιες, θάνατο κ.λ.π. Σε κάθε συγκλονισμό, σε κάθε αντίληψη του αλλόκοτου η ατομική και συλλογική συνείδηση φοβάται, διστάζει, αναζητεί, αναμένει. Δημιουργούνται δηλαδή αδιάκοπα τέτοιες συγκινησιακές καταστάσεις, που κάνουν την ατομική και συλλογική συνείδηση να ψάχνει τρόπους αντιμετώπισής τους σε μια άλλη διάσταση, μέσα στην οποία γεννιέται και αναπτύσσεται η θρησκεία. 

Καρνεόλιος με προτομές των επτά θεών-πλανητών.
Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο,
Συλλογή Δημητρίου
3^ος αι.

Το θρησκευτικό φαινόμενο εκδηλώνεται με μια πολύπλοκη δυναμική. Εναλλάσσει τους ρόλους του «ενεργητικά» ή «παθητικά», γι’ αυτό πιέζει και πιέζεται, μορφοποιεί και μορφοποιείται, υποβιβάζει και υποβιβάζεται, επηρεάζει και επηρεάζεται, πάντοτε όμως ως αναπόσπαστο γεγονός της κοινωνικής ζωής. Αυτό σημαίνει, ότι η ύπαρξη και η λειτουργία του δε μπορεί να εκτιμηθεί αυθεντικά έξω από το δεδομένο κοινωνικό σύστημα. 

Η πρωταρχική λειτουργία της θρησκείας είναι να δώσει νόημα στην ανθρώπινη ύπαρξη. «Τι σημασία έχει με ποια σοφία φτάνει καθένας μας στην αλήθεια; Δεν είναι δυνατόν ένας μόνον δρόμος να οδηγεί σε ένα τόσο μεγαλειώδες μυστήριο», έγραψε τον 4ο αι. ο Κόιντος Αυρήλιος Σύμμαχος.

Αιματίτης με παράσταση του Αρποκράτη
και ζώων σε τριάδες.
Ημερολογιακό φυλακτό
Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο,
Συλλογή Δημητρίου,
3^ος – 4^ος αι.

Η ιστορική περίοδος που σήμερα ονομάζουμε ύστερη αρχαιότητα, ήταν μια εποχή μεγάλων αλλαγών. Ένας χώρος σύγκρουσης αλλά και σύγκρασης νοοτροπιών και τρόπων ζωής. Άνθρωποι με πολύτροπες καταβολές και οράματα βρέθηκαν στοιβαγμένοι πάνω σε έναν επίπεδο κόσμο, που με το πολιτικό σχήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και τη σημασία της οικουμενικότητας, κατέλυε ή «ερμήνευε» τη διαφορετικότητά τους, σύμφωνα με ρευστούς κανόνες και περιστασιακά κριτήρια. Εκτεθειμένος στα αντιφατικά πνεύματα, που τώρα σάρωναν το κατάλυμά του, ο καθένας πρόβαλλε τη δική του αντίσταση, όπως και όσο μπορούσε, ώσπου από την πολυφωνία της διαμαρτυρίας γεννήθηκε η συμφωνία για τη νέα τάξη της γης και του ουρανού.

Οι χρονολογίες είναι απαραίτητες, αλλά θα πρέπει να προσέξουμε να μην τις αποδώσουμε υπερβολική σημασία. Η πραγματική ιστορία είναι μια συνέχεια που ρέει ήρεμα, μέρα με τη μέρα. Η ροή του ιστορικού χρόνου αντιμετωπίζεται ως ενιαία, μέσα σε ένα ευρύ πλαίσιο, η αέναη μεταμόρφωση του οποίου είναι τόσο ανεπαίσθητη, όσο και η καθημερινή μεταβολή στη μορφή ενός ανθρώπου συντελούνται οι διαδικασίες της αλλαγής με επώδυνα αργόσυρτους ρυθμούς.

 

Ίασπις με παράσταση σαύρας
και επιγραφή: κανθεσουλε
Φυλακτό για τις παθήσεις των ματιών
Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο,
Συλλογή Δημητρίου,
3^ος – 4^ος αι.

Στις κοινωνίες των ανθρώπων, όλες οι λειτουργίες συνέχονται. Δεν είναι δυνατόν να απομονώσουμε μια δραστηριότητα και να την κατανοήσουμε, αν δεν την καταλάβουμε πριν απ’ όλα ως μέρος ενός συνόλου, ενός συστήματος. 

Με την πάροδο των ετών, η έρευνα της ύστερης αρχαιότητας εξελίχθηκε εντυπωσιακά και εμπλουτίστηκε με μεθοδολογικά εργαλεία που προέρχονται από ένα ευρύτερο φάσμα των κοινωνικών επιστημών. Σήμερα, πράγματι, γνωρίζουμε πολύ περισσότερα για τον πολιτισμό γενικά, αλλά και για ειδικότερα ζητήματα. 

Ερυθρός ίασπις που φέρει παράσταση του Ηρακλή
καθώς πνίγει το λιοντάρι της Νεμέας και τρία ΚΚΚ.
Φυλακτό κατά των κολικών.
Θεσσαλονίκη, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού,
3^ος – 4^ος αι.

 

 Πρόσφορες για τη συγκέντρωση πληροφοριών σχετικά με το βίο και τον πολιτισμό είναι, θεωρητικά, πηγές κάθε είδους. Ιστοριογραφικά και αγιολογικά αφηγήματα, επιστολές και δοκίμια, ποίηση και ρητορική, έγγραφα και νομικές συναγωγές, αλλά και επιγραφές, έργα μικροτεχνίας και μνημειακή τέχνη, αρχαιολογικά ευρήματα διασώζουν, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό καθένα ξεχωριστά και σε ευρύτερα ομοειδή ή συγχρονικά σύνολα, πληροφορίες για τη ζωή γενικά και για την καθημερινότητα κάθε εποχής ειδικότερα. 

Κίτρινος ίασπις με παράσταση του Χνούβη.
Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο,
Φυλακτό κατά του στομαχόπονου
Συλλογή Τζιβανόπουλου,
3^ος – 4^ος αι.

Η ελληνική πόλη και η ρωμαϊκή εκδοχή της, κατά την ύστερη αρχαιότητα, ήταν ένας ζωντανός οργανισμός με πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτιστικές και πνευματικές λειτουργίες. Ένας ετερόκλητος πληθυσμός, άνθρωποι διαφορετικών εθνικών προελεύσεων και θρησκευτικών αντιλήψεων, Ρωμαίοι αξιωματούχοι, Έλληνες, Σύριοι και Ιουδαίοι, Αιγύπτιοι, έμποροι, γαιοκτήμονες και βιοτέχνες, λατινόφωνοι βετεράνοι, παγανιστές, χριστιανοί, αιρετικοί, γεννιόταν, ζούσαν, εκδήλωναν τη θρησκευτική τους πίστη, ερωτεύονταν, πέθαιναν σε πόλεις που μεταβάλλονταν με αργούς ρυθμούς και σίγουρα διαφορετικούς σε κάθε περίπτωση, ανάλογα με την ιστορία της κάθε πόλης, τη γεωπολιτική της θέση, την πληθυσμιακή της σύνθεση, το στρατιωτικό και διοικητικό της ρόλο. Οι άνθρωποι αυτοί βίωναν με διαφορετικό τρόπο τις μεταβολές, συνέβαλαν ή αντιδρούσαν σε αυτές, χειροκροτούσαν ή αποδοκίμαζαν τις παρεμβάσεις της κεντρικής εξουσίας και των εκπροσώπων της. Χριστιανοί που παρά τις απαγορεύσεις της Εκκλησίας, έσπευδαν στο θέατρο και τον ιππόδρομο, αυτοκράτορες ή διοικητές επαρχιών που εκτός από μεγαλοπρεπείς εκκλησίες, επισκεύαζαν για χάρη του πλήθους ακόμη και τον 5ο αι. θέατρα, παλαίστρες και λουτρά, μοναχοί, που εξορμώντας στις πόλεις, κατάφερναν να ξεσηκώνουν αυτό το ίδιο πλήθος ενάντια σε καθετί «ελληνικό», φιλοσοφικές σχολές, που παρά την επικράτηση της χριστιανικής παιδείας, κράτησαν ανοιχτές τις πύλες τους ως τον 6ο αι. Αυτά είναι μερικά μόνο στοιχεία, που συνθέτουν τον αντιφατικό και δυναμικό κόσμο των πόλεων της ύστερης αρχαιότητας, έναν κόσμο που δύσκολα υποτάσσεται σε σχήματα και πλαίσια. 

Αιματίτης με παράσταση θεριστή και επιγραφή:
εργάζο / με κε ου / πονώ.
Φυλακτό για τους πόνους της μέσης
Παρίσι, Bibliothèque Nationale,
Cabinet des Médailles et Antiques,
3^ος – 4^ος αι.

Αντικείμενο αυτής της μελέτης αποτελούν τα φυλακτά που χρονολογούνται την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας. Αν και οι αρχαιολογικές ανασκαφές έφεραν στο φως μεγάλο αριθμό τέτοιων αντικειμένων, τα οποία στολίζουν σήμερα τις προθήκες πολλών κρατικών μουσείων και ιδιωτικών συλλογών, παρόλα αυτά πρόκειται για ένα υλικό που έχει πολύ λίγο μελετηθεί. Η έρευνα βρίσκεται σήμερα στο στάδιο του μάγματος που δεν έχει ακόμη στερεοποιηθεί. Η έλλειψη ενδιαφέροντος θα πρέπει να αποδοθεί μάλλον στην αλόγιστη σύνδεσή τους με τη μαγεία και το Γνωστικισμό, μεταφέροντάς τα έτσι στο περιθώριο της Ιστορίας. Ένα αντικείμενο με άγνωστες  θεότητες και σύμβολα, αντιμετωπίζεται αμέσως ως μαγικό και επομένως αφορά ένα πολύ ειδικό επιστημονικό και ερευνητικό τομέα, καθώς και ένα κοινό, που εξακολουθεί να αναζητά λύσεις από το υπερφυσικό, για τα παράδοξα και τα αναπάντητα της καθημερινότητάς του. Επίσης, ένα κόσμημα-φυλακτό αντιμετωπίζεται ως καλλιτεχνικό δημιούργημα και το μόνο που ενδιαφέρει την έρευνα είναι ο τρόπος κατασκευής του, το εργαστήριο και η κοσμητική του χρήση.

Χρυσό δαχτυλίδι με ψηλή καλυκόμορφη σφενδόνη
που διαμορφώνει σταυρό.
Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη
6^ος-7^ος αι.

Η απομόνωση και η αντιμετώπιση των φυλακτών ως αυτόνομου γεγονότος σε σχέση με τη μαγεία ήταν ένα από τα λάθη, από την αρχαιότητα κιόλας, που είχαν ως συνέπεια την παραγωγή μεγάλου αριθμού καταγεγραμμένων σελίδων και τη διάδοση «συνταγών» που δε βοηθούν να κατανοήσουμε αυτό που πραγματικά συνέβη, πως συνέβη και κυρίως γιατί συνέβη. 

Χρυσό δακτυλίδι-λειψανοθήκη
Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη
6^ος-7^ος αι.

Σκοπός αυτής της μελέτης, ακόμα και με αυτές τις σύντομες, συμπιεσμένες και μερικές φορές περιληπτικές σελίδες, είναι να περιγράψει τα φυλακτά ως αντικείμενα, που συνδέονται άμεσα με τα συναισθήματα των ανθρώπων και να προσπαθήσει να ερμηνεύσει το πώς και το γιατί επιβίωσαν, παρά τη μεγάλη πολεμική που δέχθηκαν από φιλοσοφικές σχολές και επίσημες θρησκείες. 

Δε μπορεί κανείς εύκολα να καταλήξει σε συμπεράσματα, βασισμένος κυρίως σε αποσπασματικές παραπομπές, σε γραπτά κείμενα και συλλογές αγνώστων αρχαιολογικών στοιχείων. Και η παραμικρή πληροφορία που αποσπά κανείς σχετικά με το υλικό του, πρέπει να συνοδεύεται από τη χρονολογία, την αρχική της πηγή, την πρόθεσή της, τις προηγούμενες γνώμες που έχουν διατυπωθεί γι’ αυτή, το κοινωνικό επίπεδό της. Για μια φευγαλέα στιγμή, χριστιανικές και παγανιστικές ιδέες φαίνεται να κρατιούνται σε τέλεια αρμονία και ισορροπία. Μερικές από αυτές τις κληρονομημένες προϋποθέσεις αμφισβητήθηκαν κάποια στιγμή από τις χριστιανικές αντιλήψεις, όμως είναι παραπλανητικό να αναζητούμε κατά πόσο ο Χριστιανισμός εν προκειμένω έκανε τους ανθρώπους να σκέφτονται διαφορετικά.

Καστανός αχάτης με παράσταση του
Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.
Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη,
6^ος αι.

Τα φυλακτά δεν έχουν τύχει έως τώρα μιας ολοκληρωμένης επιστημονικής παρουσίασης σε διεθνές επίπεδο και είναι αβέβαιο  αν τα ζητούμενα ικανοποιήθηκαν με την επιθυμητή πληρότητα στην εργασία που ακολουθεί. Ωστόσο, αποτελεί μια πρωτότυπη μελέτη, βασισμένη στην έρευνα επιγραφών, κειμένων, εικονογραφικού υλικού και ανασκαφικών ευρημάτων.

Σύμφωνα με τις πληροφορίες που παρέχουν τα μέσα αυτά, ως φυλακτά χρησιμοποιούνταν, είτε μεταξωτά υφάσματα τριγωνικού κυρίως σχήματος, που είχαν μέσα γραμμένα πάνω σε μεμβράνη ευχές ή μαγικές ρήσεις ή περίεργους χαρακτήρες ή την πεντάλφα ή ονόματα αγγέλων και θεών, είτε μεταλλικά ελάσματα, τα οποία είχαν επίσης γραμμένες μαγικές φράσεις και εξορκισμούς, καθώς και ένας μεγάλος αριθμός κοσμημάτων. Ακόμη χρησιμοποιούνταν βότανα, ρίζες, πολύτιμοι ή ημιπολύτιμοι λίθοι με εγχάρακτες παραστάσεις, μέλη ζώων κ.λ.π.

Χρυσό φυλακτό-λειψανοθήκη.
Αθήνα, Χριστιανικό και Βυζαντινό Μουσείο,
6^ος αι.

Τα φυλακτά ανήκουν σε μια ιδιαίτερη κατηγορία τελετουργικής πράξης που ονομάζεται αποτροπαϊκή και έχει ως στόχο την αποτροπή του κακού μέσα από την επίκληση των αγαθών υπερφυσικών δυνάμεων. Η όλη διαδικασία βασιζόταν στην πίστη ότι κάθε αντικείμενο εμπεριείχε κάποιο δαίμονα ή θεό, ο οποίος με ειδικές τελετές έπαιρνε ζωή και ψυχή και έδινε στο αντικείμενο αυτό θαυματουργές ιδιότητες. 

Αντικείμενα ή πράξεις αποκτούσαν αξία και με αυτό τον τρόπο γίνονταν πραγματικά, γιατί συμμετείχαν, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, σε μια πραγματικότητα που τα υπερέβαινε. Ανάμεσα σε αναρίθμητους λίθους, ένας λίθος γίνεται ιερός –και έτσι αμέσως διαποτίζεται με ουσία–, γιατί αποτελεί μια ιεροφάνεια. Το αντικείμενο εμφανίζεται ως δοχείο μιας εξωτερικής δύναμης που το διαφοροποιεί από το περιβάλλον του και του προσδίδει νόημα και αξία. Η δύναμη αυτή μπορεί να κατοικεί στην ουσία του αντικειμένου ή στη μορφή του. 

Χρυσό δακτυλίδι με εγχάρακτο ιχθύ, τρεις σταυρούς
στο δίσκο και τσαμπιά σταφύλια στη στεφάνη.
Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο,
Συλλογή Σταθάτου
αρ. ευρ. 199.
5^ος αι.

Για να μπορέσει κανείς να ζήσει στον κόσμο, πρέπει να τον δημιουργήσει. Ο θρησκευόμενος άνθρωπος προσπαθεί πάντα να ζει σε ένα ιερό σύμπαν. Τι  θεωρούσε ως ιεροφάνεια ο θρησκευόμενος άνθρωπος της ύστερης αρχαιότητας και πως την αντιλαμβανόταν; Υπάρχουν διάφορες κατηγορίες φυλακτών (μορφές ιεροφάνειας) που καλύπτουν όλες τις δραστηριότητες της καθημερινής του ζωής. Μέσα από τα φυλακτά προσπαθούσε να προσεγγίσει το θείο και να εξασφαλίσει την προστασία που χρειαζόταν για να ανταπεξέλθει στις κάθε είδους δυσκολίες της ζωής.

Με το να αποκαλύπτει το Ιερό, το αντικείμενο γίνεται κάτι διαφορετικό, ενώ συνεχίζει να παραμένει αυτό το ίδιο, επειδή ακριβώς συνεχίζει να παίρνει μέρος στο κοσμικό του περιβάλλον. Μια ιερή πέτρα παραμένει μια πέτρα. Φαινομενικά τίποτα δεν την ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες πέτρες. Για εκείνους όμως, για τους οποίους μια πέτρα αποκαλύπτεται ως ιερή, η άμεση πραγματικότητά της μεταβάλλεται σε μια υπερφυσική πραγματικότητα. 

Πορτρέτο αγοριού με φυλακτό τύπου lamella
κρεμασμένο στο λαιμό του.
Δουβλίνο, National Museum of Ireland,
3^ος αι.

Τα φυλακτά αποτελούσαν το μέσον για την επίκληση των αγαθών υπερφυσικών δυνάμεων. Οι δημιουργοί τους επιθυμούσαν, μέσω αυτών, να καλέσουν συγκεκριμένες θεότητες και να τις εξαναγκάσουν να έλθουν και να προσφέρουν τις δυνάμεις τους στους πάσχοντες από τις δαιμονικές επιθέσεις. Το ζητούμενο δεν ήταν βέβαια να ακούσει ο θεός, αλλά να βρεθεί τρόπος, ώστε η θεϊκή δύναμη να περάσει μέσα σε αυτόν που την επικαλούνταν και να του δώσει τη δύναμη να πραγματοποιήσει τα σχέδιά του. Η συνάντηση με τη θεότητα δεν αποτελούσε ούτε προσευχή, ούτε ευχή, αλλά μέσον απλώς και μόνον για την επιτυχία του σκοπού. 

Η χρήση των φυλακτών μπορούσε να έχει θρησκευτικό ή μαγικό χαρακτήρα. Οι διάφοροι ερευνητές έδωσαν στον όρο μαγικό πολύ ευρεία σημασία. Ασφαλώς και είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς ένα φυλακτό από ένα απλό κόσμημα, γιατί οι αρχαίοι ήλπιζαν συνήθως πως, αν χάραζαν τη μορφή κάποιας θεότητας ή το σχήμα ενός τυχερού αντικειμένου, θα είχαν οπωσδήποτε μαγικό αποτέλεσμα. Στο μέτρο που οι εγχάρακτοι λίθοι για παράδειγμα αποτελούσαν αντικείμενα ευλάβειας, η χρήση τους δεν αποτελεί εκδήλωση μαγείας, αλλά ευσέβειας. Η έγγλυφη παράσταση της θεότητας μπορεί απλώς να υποδηλώνει πως ο αγοραστής ή ο κάτοχος της πέτρας επιδιώκει να επικοινωνήσει μαζί της. Η εγχάραξη δεν έχει μαγικό χαρακτήρα παρά μόνον αν η θεότητα είναι εντελώς ξένη προς τη θρησκεία του κατόχου του φυλακτού, αν η παράσταση συνοδεύεται από «χαρακτήρες» ή αν υπάρχει χαραγμένη συγκεκριμένη μαγική φράση, που να διευκρινίζει την πρόθεση που κρύβεται στο αντικείμενο.

Χάλκινο φυλακτό κατά της βασκανίας με παράσταση
του πολυπαθούς οφθαλμού.
Ιδιωτική Συλλογή
5^ος-7^ος αι.

Εθνικοί και χριστιανοί θεωρούσαν τα φυλακτά ως αντικείμενα προικισμένα με υπερφυσική δύναμη, χάρη στην οποία εξουδετέρωναν όλες τις συμφορές που προκαλούσαν στην ανθρώπινη ζωή οι δαίμονες του κακού. Ένα φυλακτό υποσχόταν προστασία «από κάθε κακό φρικτού ονείρου και όντων αερίων», ένα άλλο «από εχθρούς, διαβολείς, κλέφτες, τρομάρες και εμφάνιση φαντασμάτων στα όνειρα», ενώ ένα τρίτο προστάτευε από τα «ακάθαρτα πνεύματα», που κρύβονταν «κάτω από τα κρεβάτια ή στα δοκάρια ή ακόμη και μέσα στο βόθρο». Υπήρχαν φυλακτά ειδικά για τη βασκανία, τον πονοκέφαλο, το σεληνιασμό, τις παθήσεις της μήτρας, τις δυσπεψίες ύστερα από ένα καλό φαγοπότι, όλα τα είδη των πυρετών, φυλακτά που βοηθούσαν στην ερωτική ή επαγγελματική επιτυχία, καθώς και φυλακτά που προστάτευαν τα σπίτια ή ακόμη και ολόκληρες πόλεις.

Γκραβούρα με τις πρώτες μελέτες των φυλακτών
17^ος-18^ος αι.
Συλλογή Π. Καμπάνη

Για να ανακαλύψουμε το βαθύτερο νόημα ενός φυλακτού δεν αρκεί μόνο να μάθουμε τι σημαίνει μια επιγραφή ή τι συμβολίζει μια δεδομένη παράσταση, αλλά να εισχωρήσουμε στα θρησκευτικά αισθήματα που μετέδιδε στον κάτοχό του, για να καταλάβουμε τον τρόπο με τον οποίο το φυλακτό λειτουργούσε ως ασπίδα προστασίας. Στο υπόβαθρο των φυλακτών δε βρίσκεται η λογική, αλλά η πίστη. Κάθε αντικείμενο μπορεί να λειτουργήσει ως φυλακτό, να μας περιφρουρήσει, να μας προστατέψει από αρνητικές δυνάμεις, δίνοντάς μας ένα αίσθημα ασφάλειας, αλλά και να μας φωτίσει σε μια δύσκολη στιγμή, αν του εκχωρήσουμε ένα κομμάτι από την ψυχή μας κι αν το επενδύσουμε με την πίστη μας. Η δική μας ενέργεια, η δική μας ψυχή επηρεάζει την ύλη, δίνοντάς της μια θεϊκή ιδιότητα.

Γκραβούρα με τις πρώτες μελέτες των φυλακτών
17^ος-18^ος αι.
Συλλογή Π. Καμπάνη

Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι οι δρόμοι της Ιστορίας είναι πιο σύνθετοι και περίπλοκοι και δε μας επιτρέπουν να εντάξουμε σε συγκεκριμένα και περιορισμένα σχήματα τα διάφορα ευρήματα, ούτε να εφαρμόσουμε γενικευμένους κανόνες.

Το πρώτο βήμα στην απόκτηση της γνώσης είναι να τα αμφισβητήσεις όλα και το τελευταίο βήμα είναι να συμβιβαστείς με όλα.

ΤΑ ΦΥΛΑΚΤΑ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
Η διατήρηση και ο μετασχηματισμός τους από τη χριστιανική κοινωνία

Σελίδες: 510
Υποσημειώσεις: 1273
Έγχρωμες φωτογραφίες: 327
Σχέδια και γκραβούρες: 110
Βιβλιογραφία: πάνω από 500 τίτλοι

Συγγραφέας:

Δρ. Παναγιώτης Καμπάνης
Αρχαιολόγος-Ιστορικός
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού

Calendar MBP 2005 by leipsanothiki