89 - Πώς φαντάστηκαν οι μεσαιωνικοί καλλιτέχνες τον χορό της Σαλώμης

Ο χορός της Σαλώμης στην Μεσαιωνική εικονογραφία.

Η Σαλώμη (14 π.Χ. – μεταξύ 62 με 71 μ.Χ.), εβρ. שלומית Shlomiẗ, ήταν κόρη του Φίλιππου Ηρώδη και της Ηρωδιάδας. Η ρίζα του ονόματός της είναι εβραϊκή και σημαίνει ειρήνη.

Με την προτροπή της μητέρας της χόρεψε μπροστά στον Ηρώδη και γοητεύοντάς τον με τη χάρη της, του ζήτησε τον αποκεφαλισμό του Ιωάννη του Πρόδρομου (ίσως στα 32 μ.Χ).

Τμήματα από τα οστά του προσώπου του Ιωάννη του Προδρόμου σε "ομιλούσα" μεσαιωνική λειψανοθήκη υπό μορφή πιάτου.
Αποθησαυρίζονται στον Καθεδρικό ναό της Αμιέν (Amiens), στη Γαλλία.

Διαβάστε περισσότερα:



Παντρεύτηκε αρχικά τον Φίλιππο, Τετράρχη της Ιτουραίας και της Τριχωνίδας, και κατόπιν το βασιλιά της Μικράς Αρμενίας Αριστόβουλο στα 54 μ.Χ.

Αναφέρεται στην Καινή Διαθήκη από τους ευαγγελιστές Μάρκο και Ματθαίο χωρίς όμως να γίνεται αναφορά στο όνομά της. Ωστόσο ο Ιουδαίος ιστορικός Φλάβιος Ιώσηπος αναφέρει το όνομά της και κάποιες λεπτομέρειες για την οικογενειακή της κατάσταση, χωρίς όμως να την συνδέει με τον Ιωάννη τον Πρόδρομο.

Κατά Ματθαίον 14:3-12

Ὁ γὰρ Ἡρῴδης κρατήσας τὸν Ἰωάννην ἔδησεν αὐτὸν καὶ ἐν φυλακῇ ἀπέθετο διὰ Ἡρῳδιάδα τὴν γυναῖκα Φιλίππου τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ, ἔλεγεν γὰρ αὐτῷ ὁ Ἰωάννης· Οὐκ ἔξεστίν σοι ἔχειν αὐτήν· καὶ θέλων αὐτὸν ἀποκτεῖναι ἐφοβήθη τὸν ὄχλον, ὅτι ὡς προφήτην αὐτὸν εἶχον. γενεσίοις δὲ γενομένοις τοῦ Ἡρῴδου ὠρχήσατο ἡ θυγάτηρ τῆς Ἡρῳδιάδος ἐν τῷ μέσῳ καὶ ἤρεσεν τῷ Ἡρῴδῃ, ὅθεν μετὰ ὅρκου ὡμολόγησεν αὐτῇ δοῦναι ὃ ἐὰν αἰτήσηται. ἡ δὲ προβιβασθεῖσα ὑπὸ τῆς μητρὸς αὐτῆς· Δός μοι, φησίν, ὧδε ἐπὶ πίνακι τὴν κεφαλὴν Ἰωάννου τοῦ βαπτιστοῦ. καὶ λυπηθεὶς ὁ βασιλεὺς διὰ τοὺς ὅρκους καὶ τοὺς συνανακειμένους ἐκέλευσεν δοθῆναι, καὶ πέμψας ἀπεκεφάλισεν τὸν Ἰωάννην ἐν τῇ φυλακῇ· καὶ ἠνέχθη ἡ κεφαλὴ αὐτοῦ ἐπὶ πίνακι καὶ ἐδόθη τῷ κορασίῳ, καὶ ἤνεγκεν τῇ μητρὶ αὐτῆς. καὶ προσελθόντες οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ ἦραν τὸ πτῶμα καὶ ἔθαψαν αὐτόν, καὶ ἐλθόντες ἀπήγγειλαν τῷ Ἰησοῦ.

Κατά Μάρκον 6:17-29

Αὐτὸς γὰρ ὁ Ἡρῴδης ἀποστείλας ἐκράτησεν τὸν Ἰωάννην καὶ ἔδησεν αὐτὸν ἐν φυλακῇ διὰ Ἡρῳδιάδα τὴν γυναῖκα Φιλίππου τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ, ὅτι αὐτὴν ἐγάμησεν· ἔλεγεν γὰρ ὁ Ἰωάννης τῷ Ἡρῴδῃ ὅτι Οὐκ ἔξεστίν σοι ἔχειν τὴν γυναῖκα τοῦ ἀδελφοῦ σου. ἡ δὲ Ἡρῳδιὰς ἐνεῖχεν αὐτῷ καὶ ἤθελεν αὐτὸν ἀποκτεῖναι, καὶ οὐκ ἠδύνατο· ὁ γὰρ Ἡρῴδης ἐφοβεῖτο τὸν Ἰωάννην, εἰδὼς αὐτὸν ἄνδρα δίκαιον καὶ ἅγιον, καὶ συνετήρει αὐτόν, καὶ ἀκούσας αὐτοῦ πολλὰ ἠπόρει, καὶ ἡδέως αὐτοῦ ἤκουεν. Καὶ γενομένης ἡμέρας εὐκαίρου ὅτε Ἡρῴδης τοῖς γενεσίοις αὐτοῦ δεῖπνον ἐποίησεν τοῖς μεγιστᾶσιν αὐτοῦ καὶ τοῖς χιλιάρχοις καὶ τοῖς πρώτοις τῆς Γαλιλαίας, καὶ εἰσελθούσης τῆς θυγατρὸς αὐτῆς τῆς Ἡρῳδιάδος καὶ ὀρχησαμένης καὶ ἀρεσάσης τῷ Ἡρῴδῃ καὶ τοῖς συνανακειμένοις, εἶπεν ὁ βασιλεὺς τῷ κορασίῳ· Αἴτησόν με ὃ ἐὰν θέλῃς, καὶ δώσω σοι· καὶ ὤμοσεν αὐτῇ· Ὅ τι ἐάν με αἰτήσῃς δώσω σοι ἕως ἡμίσους τῆς βασιλείας μου. καὶ ἐξελθοῦσα εἶπεν τῇ μητρὶ αὐτῆς· Τί αἰτήσωμαι; ἡ δὲ εἶπεν· Τὴν κεφαλὴν Ἰωάννου τοῦ βαπτίζοντος. καὶ εἰσελθοῦσα εὐθὺς μετὰ σπουδῆς πρὸς τὸν βασιλέα ᾐτήσατο λέγουσα· Θέλω ἵνα ἐξαυτῆς δῷς μοι ἐπὶ πίνακι τὴν κεφαλὴν Ἰωάννου τοῦ βαπτιστοῦ. καὶ περίλυπος γενόμενος ὁ βασιλεὺς διὰ τοὺς ὅρκους καὶ τοὺς ἀνακειμένους οὐκ ἠθέλησεν ἀθετῆσαι αὐτήν· καὶ εὐθὺς ἀποστείλας ὁ βασιλεὺς σπεκουλάτορα ἐπέταξεν ἐνέγκαι τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ. καὶ ἀπελθὼν ἀπεκεφάλισεν αὐτὸν ἐν τῇ φυλακῇ καὶ ἤνεγκεν τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ ἐπὶ πίνακι καὶ ἔδωκεν αὐτὴν τῷ κορασίῳ, καὶ τὸ κοράσιον ἔδωκεν αὐτὴν τῇ μητρὶ αὐτῆς. καὶ ἀκούσαντες οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ ἦλθον καὶ ἦραν τὸ πτῶμα αὐτοῦ καὶ ἔθηκαν αὐτὸ ἐν μνημείῳ.

Φλάβιου Ιώσηπου, Ιουδαϊκή Αρχιολογία, ΙΗ' 5, 4

Ἡρώδῃ τῷ μεγάλῳ θυγατέρες ἐκ Μαριάμμης τῆς Ὑρκανοῦ θυγατρὸς γίνονται δύο, Σαλαμψιὼ μὲν ἡ ἑτέρα, ἣ γαμεῖται Φασαήλῳ τῷ αὐτῆς ἀνεψιῷ Φασαήλου παιδὶ ὄντι τοῦ Ἡρώδου ἀδελφοῦ δεδωκότος τοῦ πατρὸς αὐτήν, Κύπρος δὲ Ἀντιπάτρῳ καὶ αὐτὴ ἀνεψιῷ Ἡρώδου παιδὶ τῆς ἀδελφῆς Σαλώμης. καὶ Φασαήλῳ μὲν ἐκ Σαλαμψιοῦς γίνονται πέντε παῖδες Ἀντίπατρος Ἀλέξανδρος Ἡρώδης θυγατέρες τε Ἀλεξάνδρα καὶ Κύπρος, ἣν Ἀγρίππας γαμεῖ ὁ Ἀριστοβούλου. Ἀλεξάνδραν δὲ γαμεῖ μὲν Τίμιος Κύπριος ἀνὴρ τῶν ἀξιολόγων, παρ' ᾧ δὴ ἄτεκνος τελευτᾷ. Κύπρῳ δ' ἐξ Ἀγρίππου μὲν ἄρρενες γίνονται δύο, θυγατέρες δὲ τρεῖς Βερενίκη Μαριάμμη Δρούσιλλα, Ἀγρίππας δὲ καὶ Δροῦσος τοῖς ἄρσεσιν ὀνόματα, ὧν ὁ Δροῦσος πρὶν ἡβῆσαι τελευτᾷ. Τῷ δὲ πατρὶ τούτων Ἀγρίππας ἐτρέφετο μετὰ καὶ ἑτέρων ἀδελφῶν Ἡρώδης καὶ Ἀριστόβουλος: καὶ Βερενίκη καὶ οἵδε παῖδες Ἡρώδου τοῦ υἱέος τοῦ μεγάλου: ἡ δὲ Βερενίκη Κοστοβάρου καὶ Σαλώμης παῖς τῆς Ἡρώδου ἀδελφῆς. τούτους Ἀριστόβουλος νηπίους λείπεται θνήσκων ὑπὸ τοῦ πατρὸς σὺν Ἀλεξάνδρῷ τῷ ἀδελφῷ, καθὰ προειρήκαμεν. ἡβήσαντες δ' ἄγονται Ἡρώδης μὲν οὗτος ὁ τοῦ Ἀγρίππου ἀδελφὸς Μαριάμμην θυγατέρα Ὀλυμπιάδος τῆς Ἡρώδου βασιλέως θυγατρὸς καὶ Ἰωσήπου τοῦ Ἰωσήπου, ἀδελφὸς δὲ οὗτος Ἡρώδου τοῦ βασιλέως: ἴσχει τε ἐξ αὐτῆς υἱὸν Ἀριστόβουλον. ὁ δὲ τρίτος τοῦ Ἀγρίππου ἀδελφὸς Ἀριστόβουλος γαμεῖ Ἰωτάπην Σαμψιγεράμου θυγατέρα τοῦ Ἐμεσῶν βασιλέως, θυγάτηρ τε αὐτοῖς γίνεται κωφή: ὄνομα καὶ τῇδε Ἰωτάπη. καὶ τάδε μὲν τῶν ἀρσένων τέκνα. Ἡρωδιὰς δὲ αὐτῶν ἡ ἀδελφὴ γίνεται Ἡρώδῃ Ἡρώδου τοῦ μεγάλου παιδὶ γεγονότι ἐκ Μαριάμμης τῆς τοῦ Σίμωνος τοῦ ἀρχιερέως, καὶ αὐτοῖς Σαλώμη γίνεται, μεθ' ἧς τὰς γονὰς Ἡρωδιὰς ἐπὶ συγχύσει φρονήσασα τῶν πατρίων Ἡρώδῃ γαμεῖται τοῦ ἀνδρὸς τῷ ὁμοπατρίῳ ἀδελφῷ διαστᾶσα ζῶντος. τὴν δὲ Γαλιλαίων τετραρχίαν οὗτος εἶχεν. ἡ δὲ θυγάτηρ αὐτῆς Σαλώμη Φιλίππῳ γαμεῖται Ἡρώδου παιδὶ τῷ τετράρχῃ τῆς Τραχωνίτιδος, καὶ ἄπαιδος τελευτήσαντος Ἀριστόβουλος αὐτὴν ἄγεται Ἡρώδου παῖς τοῦ Ἀγρίππου ἀδελφοῦ. παῖδες δὲ ἐγένοντο αὐτοῖς τρεῖς Ἡρώδης Ἀγρίππας Ἀριστόβουλος. τοῦτο μὲν δὴ τὸ Φασαήλου καὶ Σαλαμψιοῦς ἐστι γένος. Κύπρῳ δ' ἐξ Ἀντιπάτρου θυγάτηρ γίνεται Κύπρος, καὶ αὐτὴν Ἀλεξᾶς ὁ Ἐλκίας γαμεῖ τοῦ Ἀλεξᾶ, καὶ αὐτῆς θυγάτηρ ἦν Κύπρος. Ἡρώδης δὲ καὶ Ἀλέξανδρος, οὓς ἀδελφοὺς ἔφην Ἀντιπάτρου, ἄτεκνοι τελευτῶσιν. Ἀλεξάνδρῳ δὲ τῷ Ἡρώδου παιδὶ τοῦ βασιλέως τῷ ὑπὸ τοῦ πατρὸς ἀνῃρημένῳ Ἀλέξανδρος καὶ Τιγράνης ἐγεγόνεισαν υἱεῖς ἐκ τῆς Ἀρχελάου τοῦ Καππαδόκων βασιλέως θυγατρός. καὶ Τιγράνης μὲν βασιλεύων Ἀρμενίας κατηγοριῶν αὐτοῦ ἐπὶ Ῥώμης γενομένων ἄπαις τελευτᾷ. Ἀλεξάνδρῳ δὲ Τιγράνης ὁμώνυμος τῷ ἀδελφῷ γίνεται παῖς καὶ βασιλεὺς Ἀρμενίας ὑπὸ Νέρωνος ἐκπέμπεται υἱός τε Ἀλέξανδρος αὐτῷ γίνεται. γαμεῖ δ' οὗτος Ἀντιόχου τοῦ Κομμαγηνῶν βασιλέως θυγατέρα Ἰωτάπην, ἡσίοδός τε τῆς ἐν Κιλικίᾳ Οὐεσπασιανὸς αὐτὸν ἵσταται βασιλέα. καὶ τὸ μὲν Ἀλεξάνδρου γένος εὐθὺς ἅμα τῷ φυῆναι τὴν θεραπείαν ἐξέλιπεν τῶν Ἰουδαίοις ἐπιχωρίων μεταταξάμενοι πρὸς τὰ Ἕλλησι πάτρια: ταῖς δὲ λοιπαῖς θυγατράσιν Ἡρώδου τοῦ βασιλέως ἀτέκνοις τελευτᾶν συνέπεσεν. τῶν δὲ γενομένων Ἡρώδου ἀπογόνων οὓς κατέλεξα ἔμενον ἐν ᾧ χρόνῳ Ἀγρίππας ὁ μέγας τὴν βασιλείαν παρέλαβεν. τούτων δέ μοι τοῦ γένους προδεδηλωμένων διέξειμι λοιπόν, ὁπόσαι Ἀγρίππᾳ τύχαι συνέλθοιεν, ὥς τε αὐτῶν διάδρασιν ποιησάμενος ἐπὶ μέγιστον ἀξιώματός τε ἅμα προκόψειεν καὶ δυνάμεως.

Η γενεαλογία της Σαλώμης.

Η εικόνα της εμφανίζεται σε νομίσματα του συζύγου της Αριστόβουλου, βασιλιά της Μικράς Αρμενίας (έχουν βρεθεί τρία μέχρι τώρα που πρωτοκυκλοφόρησαν το 56-57 μ.Χ).

Σε ένα από αυτά τα νομίσματα εμφανίζεται στον οπισθότυπο η προτομή της Σαλώμης φορώντας ένα διάδημα και με την επιγραφή ΒΑΣΙΛΙΣ ΣΑΛΩΜΗ. 

Η μόνη γνωστή εικόνα της Σαλώμης.
Βρίσκεται στον οπισθότυπο νομίσματος του συζύγου της Αριστόβουλου,
βασιλιά της Μικράς Αρμενίας, και φέρει την επιγραφή: ΒΑΣΙΛΙΣ ΣΑΛΩΜΗ.
Το νόμισμα αυτό είναι από το 56 - 57 μ.Χ.

Δεν είναι γνωστό εάν ο χορός που χόρεψε η Σαλώμη και είχε ως αποτέλεσμα τον αποκεφαλισμό του Ιωάννη του Πρόδρομου ήταν αυτοσχέδιος ή κάποιος δημοφιλής χορός της εποχής. Ο επονομαζόμενος ως "χορός των επτά πέπλων" είναι δημιούργημα της δυτικοευρωπαϊκής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα, αφού πρωτοεμφανίζεται με το θεατρικό έργο "Σαλώμη" του Όσκαρ Ουάιλντ.

Κάνοντας μία έρευνα στην μεσαιωνική εικονογραφία παρατήρησα ότι ο χορός της Σαλώμης παρουσιάζεται με δύο μορφές:

Ο ανατολικός τρόπος που είναι διαδεδομένος στην Ελλάδα, Βαλκάνια, Μικρά Ασία, μέχρι και την Ιταλία, παρουσιάζει την Σαλώμη, πλούσια ντυμένη, να χορεύει έχοντας στο κεφάλι της το πινάκιο με την κεφαλή του Ιωάννη του Προδρόμου. Προφανώς οι μεσαιωνικοί καλλιτέχνες, με τον τρόπο αυτό, ήθελαν να γίνεται αμέσως κατανοητό από τους θεατές ότι παρουσιαζόταν η Σαλώμη των ευαγγελίων και όχι κάποιο άλλο πρόσωπο.

Ο δυτικός τρόπος που είναι διαδεδομένος στην Δύση συμπεριλαμβανομένης και της Ιταλίας παρουσιάζει την Σαλώμη να χορεύει κάπως ακροβατικά αποδίδοντας ίσως χορούς από περιπλανώμενους θιάσους που παρουσιάζονταν στις μεσαιωνικές εμποροπανηγύρεις και προφανώς κατέπλητταν τους χωρικούς.

Και στους δύο τρόπους ο χορός της Σαλώμης εικονογραφείται πάντοτε σε σύνθεση που περιλαμβάνει και την αποτομή της τιμίας κεφαλής του Προδρόμου και ποτέ ανεξάρτητος.

Ας δούμε μερικά παραδείγματα:
  

Ο ανατολικός τρόπος

Ο χορός της Σαλώμης σε ψηφιδωτό που βρίσκεται
στο Βαπτιστήριο του Αγίου Μάρκου στη Βενετία.

Ο χορός της Σαλώμης σε τοιχογραφία που βρίσκεται
στον Ιερό Ναό του Αγίου Ιωάννου στα Δελιανά της Κρήτης.

Ο χορός της Σαλώμης σε τοιχογραφία που βρίσκεται
στη Σερβική εκκλησία του Αγίου Δημητρίου στο Pee κοντά στο Sopocani.

Ο χορός της Σαλώμης σε τοιχογραφία που βρίσκεται
στο Βαπτιστήριο του Καθεδρικού Ναού στην Πάρμα της Ιταλίας.

Ο δυτικός τρόπος

Ο χορός της Σαλώμης σε μικρογραφία χειρογράφου που βρίσκεται
στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ολλανδίας.

Η συνέχεια της μικρογραφίας.

Ο χορός της Σαλώμης σε τοιχογραφία του 1160 που βρίσκεται
στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη στο Müstair της  Γερμανίας.

Ο χορός της Σαλώμης σε τοιχογραφία του 14ου αιώνα που βρίσκεται
στο Chalfont St. Giles, Buckinghamshire (Oxford).

Ο χορός της Σαλώμης σε τοιχογραφία του 15ου αιώνα που βρίσκεται
στο Pickering, North Yorkshire (York).

Ο χορός της Σαλώμης στη χάλκινη πόρτα της Βασιλικής του San Zeno στη Βερόνα της Ιταλίας.

Ο χορός της Σαλώμης σε ημιανάγλυφη ξύλινη εσωτερική επένδυση εκκλησίας της Δανίας.

Μικρογραφία με την Σαλώμη να χορεύει μπροστά στον Ηρώδη
και ο θάνατος του Ιωάννη του Προδρόμου.
Βρίσκεται στο χειρόγραφο Add 47682 f.21v ("Holkham Bible")
που έγινε περίπου 1320-30 στην Αγγλία.

Ο χορός της Σαλώμης στο τύμπανο της πόρτας του Καθεδρικού της Ρουέν, Γαλλία (12ος αιώνας).