649 - Η επίχρυση ανθρωπόμορφη λειψανοθήκη της κάρας του Αποστόλου Ανδρέα

 

Η επίχρυση ανθρωπόμορφη λειψανοθήκη της κάρας του Αποστόλου Ανδρέα
© Αναστασία Κουμούση

Στις αναρτήσεις της ΛΕΙΨΑΝΟΘΗΚΗΣ:

177 - Η σπάνια βυζαντινή χρυσή λειψανοθήκη της κάρας του Αποστόλου Ανδρέα και

404 - Η βυζαντινή λειψανοθήκη της κάρας του Αποστόλου Ανδρέα

είχαμε περιγράψει την επίχρυση ανθρωπόμορφη λειψανοθήκη της κάρας του Αποστόλου Ανδρέα, την οποία είχε παραδώσει ο Θωμάς Παλαιολόγος στον Πάπα Πίο Β΄, το 1462, για να διασωθεί από τους Οθωμανούς. 

Η κάρα του Αποστόλου Ανδρέα μαζί με την επίχρυση ανθρωπόμορφη λειψανοθήκη της επιστράφηκαν από τον Πάπα Παύλο ΣΤ' στη Ιερά Μητρόπολη Πατρών, το 1964.

Ο Πάπας Παύλος ΣΤ' ανάμεσα στη λειψανοθήκη (1462-3) της κάρας του Αποστόλου Ανδρέα 
του χρυσοχόου Simone di Giovanni Ghini (πίσω) και της λειψανοθήκης (μέσα 15ου αι.)
 του Θωμά Παλαιολόγου (μπροστά)

Τότε υπήρχε η άποψη ότι η λειψανοθήκη ήταν σπάνιο βυζαντινό έργο της προεικονομαχικής περιόδου (Ζ' αιώνας), αλλά μεταγενέστερη έρευνα και μελέτη απέδωσε τη λειψανοθήκη στη δυτική λατρευτική παράδοση και ως πιθανότερο τόπο κατασκευής της τη δαλματική πόλη της Ραγούζας (το σημερινό Ντούμπροβνικ της Κροατίας).

Η ΛΕΙΨΑΝΟΘΗΚΗ αντλεί στοιχεία από τη μελέτη της Αναστασίας Κουμούσης, Δρ Αρχαιολόγου, και Διευθύντριας Εφορείας Αρχαιοτήτων Αχαΐας, η οποία με τίτλο Η λειψανοθήκη της κάρας του Αποστόλου Ανδρέα και ο Θωμάς Παλαιολόγος δημοσιεύτηκε στο Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, 39, σσ. 439–457.

Βιβλιογραφική αναφορά:

ΚΟΥΜΟΥΣΗ (Anastasia KOUMOUSSI) Α. (2018). Η λειψανοθήκη της κάρας του Αποστόλου Ανδρέα και ο Θωμάς Παλαιολόγος. Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, 39, 439–457.

Ανοιχτή πρόσβαση: https://doi.org/10.12681/dchae.18579

Διαβάστε περισσότερα παρακάτω:

Το παρακάτω σχετικά μικρό κειμενικό απόσπασμα επιλέχθηκε από το άρθρο της Αναστασίας Κουμούσης, Η λειψανοθήκη της κάρας του Αποστόλου Ανδρέα και ο Θωμάς Παλαιολόγος, Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, 39, 439–457. 

Στις επιλεγμένες παραγράφους του κειμένου έγιναν συντομεύσεις, προσθήκες στα τοπωνύμια και προστέθηκε εικονογράφηση, εκτός από τις τελευταίες τέσσερεις φωτογραφίες της επίχρυσης λειψανοθήκης που αντλήθηκαν από το Δελτίο της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας.

Για την πλήρη μελέτη της επίχρυσης ανθρωπόμορφης λειψανοθήκης της κάρας του Αποστόλου Ανδρέα ανστρέξτε στην μελέτη της Δρ Αρχαιολόγου Αναστασίας Κουμούση παραπάνω.

.................................................................................................

O απόστολος Ανδρέας μαρτύρησε και ετάφη στην Πάτρα το πιθανότερο επί Νέρωνος, την έβδομη δεκαετία του 1ου μ.Χ. αιώνα. Τα λείψανά του φυλάσσονταν στον παράλιο ναό που ιδρύθηκε στον χώρο του μαρτυρίου του, μέχρι τα μέσα περίπου του 4ου αιώνα, όταν τμήμα τους μεταφέρθηκε και τοποθετήθηκε στον ναό των Αγίων Αποστόλων Κωνσταντινούπολης, ενώ η κάρα φαίνεται ότι παρέμεινε στην Πάτρα έως τον 15ο αιώνα, φυλασσόμενη στον ομώνυμο ναό.

Σύμφωνα με το Σύντομον Χρονικόν του Γεωργίου Σφραντζή, το 1460 ο λατινόφιλος δεσπότης του Μυστρά Θωμάς Παλαιολόγος, μικρότερος γιος του Μανουήλ Β΄ και αδελφός του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου, αδυνατώντας να αντιμετωπίσει την επέλαση των Οθωμανών στην Πελοπόννησο, κατέφυγε στην Ιταλία έχοντας μαζί του την κάρα του αποστόλου, με σκοπό να την δωρίσει στον Πάπα Πίο Β΄, προκειμένου αυτός να τον στηρίξει οικονομικά και πολιτικά για να ανακτήσει την εξουσία. Ο Πίος Β΄, κατά κόσμον Enea Silvio Piccolomini, υπήρξε επιφανής πάπας και διαπρεπής λόγιος. Είχε πολιτικό σχέδιο να ηγηθεί μιας νέας σταυροφορίας των χριστιανών της Δύσης κατά των Οθωμανών. Η φυγή του Θωμά Παλαιολόγου στην Ιταλία εξυπηρετούσε αυτόν τον σχεδιασμό, η δε απόκτηση της κάρας του Πρωτοκλήτου, ένα δώρο φορτισμένο με υψηλό συμβολισμό, πέραν της θρησκευτικής σημασίας, θα απέφερε αίγλη πολιτική στον ποντίφικα. 

Από το Σύντομον Χρονικόν του Γεωργίου Σφραντζή

Συνδυάζοντας τις πληροφορίες των ιστορικών πηγών, μπορούμε με σχετική ασφάλεια να παρακολουθήσουμε το ταξίδι του Θωμά Παλαιολόγου, τη χρονική διάρκεια και τους σταθμούς του. Ο δεσπότης εγκαταλείπει το τελευταίο του προπύργιο, την Καλαμάτα, ζητώντας καταφύγιο σε βενετικό έδαφος (Ναβαρίνο) και στη συνέχεια, με πλοία που του παραχώρησαν οι βενετικές αρχές, φεύγει από το Πόρτο Λόγγο (νήσος Σαπιέντζα), παραπλέει στις δυτικές ακτές της Πελοποννήσου, κάνει στάση στη Λευκάδα και φτάνει στους Κορυφούς (Κέρκυρα) στις 28 Ιουλίου 1460.

Ο Θωμάς θα παραμείνει στην Κέρκυρα σχεδόν τέσσερεις μήνες και στις 16 Νοεμβρίου 1460 φεύγει με ένα «κορυφιατικὸν καραβόπουλον» για τον Αγκώνα (Ancona), όπου φτάνει στις αρχές του 1461. Ήταν ένα μακρύ και δύσκολο ταξίδι εξ αιτίας κυρίως των χειμερινών τρικυμιών στην Αδριατική, που ανάγκαζαν προφανώς το πλοίο του να καταφεύγει σε ασφαλή λιμάνια. Αυτά τα αγκυροβόλια βρίσκονταν στις ακτές της Δαλματίας, στα ανοιχτά των οποίων ήταν σχεδιασμένη η συνήθης ρότα των πλοίων ήδη από την αρχαιότητα. Από την Κέρκυρα τα καράβια έπλεαν παράλληλα με τις ακτές της Ηπείρου και της Δαλματίας έως το Ζάνταρ (Zadar) και από εκεί διέπλεαν στον Αγκώνα. Ο Θωμάς ακολούθησε αυτό το δρομολόγιο και προτίμησε να πλεύσει κοντά στη δαλματική ακτογραμμή, στα λιμάνια της οποίας μπορούσε να αγκυροβολήσει, όπως και έκανε στη φιλική του Ραγούζα (Ragusa), ανεξάρτητη πόλη-κράτος και σημαντικότατο λιμάνι της Δαλματίας.

Από τη Ραγούζα ο Θωμάς πλέει στον Αγκώνα, όπου τον υποδέχεται ο καρδινάλιος Alessandro Oliva που θα συνοδεύσει την κάρα στην οχυρωμένη πόλη Νάρνη (Narni). Εκεί το ιερό λείψανο θα παραμείνει για περισσότερο από ένα χρόνο, έως ότου λήξουν οι συγκρούσεις στα περίχωρα της Ρώμης των συμμάχων του Πάπα με τους εχθρούς του και καταστεί η μεταφορά του ασφαλής. Ο Θωμάς έφτασε στη Ρώμη στις 7 Μαρτίου 1461 χωρίς την κάρα. Το ιερό λείψανο παραδόθηκε τελικά στον Πάπα Πίο Β΄ σε λαμπρή τελετή, στη γέφυρα Μίλβια (Ponte Milvio), παρουσία του καρδιναλίου Βησσαρίωνα, στις 12 Απριλίου 1462, και δύο χρόνια αργότερα η κάρα τοποθετήθηκε στη βασιλική του Αγίου Πέτρου, μέσα σε νέα όμως λειψανοθήκη, την οποία ο Πάπας παρήγγειλε στον Φλωρεντινό γλύπτη και χρυσοχόο Simone di Giovanni Ghini. Ο Πίος Β΄ έστειλε τη λειψανοθήκη, με την οποία ο Θωμάς Παλαιολόγος είχε μεταφέρει την κάρα στην Ιταλία, στη γενέτειρά του Πιέντσα (Pienza), όπου παρέμεινε έως το 1964, οπότε επεστράφη στην Πάτρα. Στη θέση της, στο επισκοπικό μέγαρο (νυν Επισκοπικό Μουσείο) της Πιέντσας, ο Πάπας Παύλος ΣΤ΄ απέστειλε τη λειψανοθήκη της κάρας του αποστόλου, την οποία είχε κατασκευάσει ο Simone di Giovanni Ghini. Εκεί εκτίθεται και σήμερα.

Η λειψανοθήκη της κάρας του Αποστόλου Ανδρέα (1462-1463).
Κατασκευαστής ο χρυσοχόος Simone di Giovanni Ghini

Πέραν των πληροφοριών που παραδίδουν οι γραπτές πηγές, υπάρχουν και εικαστικές απεικονίσεις των γεγονότων που σχετίζονται με τη μεταφορά της κάρας του Πρωτοκλήτου και οι οποίες επιβεβαιώνουν τη μορφή της λειψανοθήκης, μέσα στην οποία παραδόθηκε στον Πάπα. Η πρώτη μαρτυρία έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί είναι σχεδόν σύγχρονη με τα γεγονότα, καθώς προέρχεται από το ταφικό μνημείο του Πίου στον ναό San Andrea della Valle στη Ρώμη, κατασκευασμένο από τον Paolo Romano κατά τα έτη 1465-1470. Σε αυτό ο Πάπας εικονίζεται να παραλαμβάνει από τον Βησσαρίωνα την κάρα μέσα σε μια ανθρωπόμορφη λειψανοθήκη, ενώ στο δεξί άκρο της ανάγλυφης παράστασης ο ευθυτενής άρχοντας με το χαρακτηριστικό καπέλο έχει ταυτιστεί με τον Θωμά Παλαιολόγο.

Το ταφικό μνημείο του Πάπα Πίου Β'
στο ναό San Andrea della Valle στη Ρώμη

Μεγέθυνση τμήματος της παραπάνω εικόνας, όπου εικονίζεται ο Πάπας να παραλαμβάνει από τον
Καρδινάλιο Βησσαρίωνα την κάρα του Αποστόλου μέσα σε μια ανθρωπόμορφη λειψανοθήκη

Η δεύτερη μαρτυρία χρονολογείται έναν αιώνα αργότερα, όταν το 1583 o Φλαμανδός ζωγράφος Bernard Rantwyck κατά παραγγελία του επισκόπου Francesco Maria Piccolomini, απογόνου του Πίου B΄, αποτυπώνει σε πέντε πίνακες το ταξίδι της κάρας από την Πάτρα στη Ρώμη, ακολουθώντας πιστά την περιγραφή των γεγονότων από το έργο του Πάπα Πίου Β' Commentarii, που αποτελεί και την πλέον αξιόπιστη πηγή για την άφιξη και την παραμονή του Θωμά Παλαιολόγου στην Ιταλία. Οι πίνακες διακοσμούσαν το αφιερωμένο στον απόστολο Ανδρέα παρεκκλήσι της οικογένειας Πικκολόμινι (Piccolomini) στη Σιένα. Στον πρώτο πίνακα απεικονίζεται ο Θωμάς να αναχωρεί από το λιμάνι της Πάτρας κρατώντας τη λειψανοθήκη, και στον δεύτερο η άφιξη στον Αγκώνα και η παραλαβή της από τον καρδινάλιο Alessandro Oliva· στον τρίτο πίνακα απεικονίζεται η μεταφορά της από την οχυρωμένη Νάρνη στη Ρώμη, συνοδεία τριών καρδιναλίων, μεταξύ των οποίων και ο Βησσαρίων, στον τέταρτο η υποδοχή από τον Πάπα στη γέφυρα Μίλβια και στον τελευταίο η εν πομπή είσοδος του λειψάνου στη Ρώμη. Σε όλους τους πίνακες η λειψανοθήκη της κάρας είναι ανθρωπόμορφη και χρυσή. Πρόκειται για τη λειψανοθήκη που υπήρχε στο επισκοπικό μέγαρο της Πιέντσας και προφανώς αντέγραψε ο Rantwyck, υποθέτοντας ότι μέσα σε αυτήν ξεκίνησαν το ταξίδι τους τα ιερά λείψανα από την Πάτρα.

Η αναχώρηση του λειψάνου εντός επίχρυσης ανθρωπόμορφης λειψανοθήκης
από το λιμάνι της Πάτρας

Η άφιξη του λειψάνου στον Αγκώνα 

Η μεταφορά του λειψάνου από την Νάρνη στη Ρώμη, συνοδεία τριών καρδιναλίων

Η υποδοχή του λειψάνου από τον Πάπα στη Μιλβία γέφυρα

Η εν πομπή είσοδος του λειψάνου στη Ρώμη

Το 1964 ο Πάπας Παύλος ΣΤ΄ έκανε δεκτό αίτημα των εκκλησιαστικών αρχών της Πάτρας και αντιπροσωπία του Βατικανού επέστρεψε την κάρα του αποστόλου στην πόλη μέσα στη λειψανοθήκη με την οποία αυτή είχε παραδοθεί το 1462 από τον Θωμά Παλαιολόγο στον Πίο Β΄. Η λειψανοθήκη, χωρίς ποτέ να έχει γίνει αντικείμενο επιστημονικής μελέτης, ούτε καν συντήρησης, είχε χαρακτηριστεί ατεκμηρίωτα την εποχή της επιστροφής ως «ὁλόχρυση, βυζαντινή, προεικονομαχικῆς περιόδου χρονολογούμενη τὸν 7ο αἰ.» και ως βυζαντινής παράδοσης αναφέρεται έκτοτε.

Η παράδοση στις 26 Σεπτεμβρίου 1964 της σεπτής κάρας στον μητροπολίτη Πατρών Κωνσταντίνο
από τον καρδινάλιο Μπέα, τον αρχιεπίσκοπο Βίλλεμπρανς και τον π. Πέτρο Ντυπρέ

Η λειψανοθήκη της κάρας του αποστόλου Αντρέα είναι μια ομιλούσα λειψανοθήκη, ένα έργο που ανήκει στη δυτική μεσαιωνική καλλιτεχνική παράδοση, όχι μόνο ως θρησκευτική λειτουργική πρακτική αλλά και ως μορφολογία. Eίναι κατασκευασμένη από επιχρυσωμένο άργυρο, όπως η συντριπτική πλειονότητα αυτού του είδους των μεσαιωνικών λειψανοθηκών, με την τεχνική repoussé. Στο εσωτερικό,όπως φανερώνουν τα ίχνη, υπήρχε ξύλινος πυρήνας, υποδοχέας του λειψάνου. Πρόκειται για γνωστή κατασκευαστική πρακτική που χρησιμοποιείται σε μεταλλικά εκκλησιαστικά αντικείμενα ήδη από το τέλος του 8ου αιώνα, η οποία γνωρίζει ευρεία εφαρμογή στις λειψανοθήκες από το τέλος του 12oυ ‒ αρχές 13ου αιώνα, καθώς ο ξύλινος πυρήνας βοηθούσε στη διατήρηση του σχήματος της λειψανοθήκης, το λεπτό μέταλλο της οποίας ήταν εύκολο να λυγίσει, αν πιεζόταν. Η λειψανοθήκη του αγίου Ανδρέα έχει τις εξής διαστάσεις: συνολικό ύψος 36,5 εκ. (κεφαλή 28 εκ.), κορμός 33,2×12×8,5 εκ. Αποτελείται από έναν χαμηλό κορμό που «κόβεται» κάτω από τους ώμους και την κεφαλή. Η κεφαλή ανοίγει κατά την κατακόρυφη έννοια και διαχωρίζεται σε δύο τμήματα, στο πρόσωπο και το κρανίο, τα οποία συνδέονται μεταξύ τους με έξι ορειχάλκινους στροφείς, τοποθετημένους πίσω από τα αυτιά και στην κορυφή του κρανίου. Εισχωρεί στον κορμό και βιδώνεται με εννέα βίδες στην περιοχή του αυχένα. Στην κορυφή του κρανίου υπάρχει ορθογώνια θυρίδα, απ’ όπου ήταν ορατό το ιερό λείψανο. Δεν διαπιστώνονται μεταγενέστερες προσθήκες και αλλοιώσεις.

Η επίχρυση ανθρωπόμορφη λειψανοθήκη της κάρας του Αποστόλου Ανδρέα
© Αναστασία Κουμούση

Η επίχρυση ανθρωπόμορφη λειψανοθήκη της κάρας του Αποστόλου Ανδρέα
© Αναστασία Κουμούση

Η επίχρυση ανθρωπόμορφη λειψανοθήκη
της κάρας του Αποστόλου Ανδρέα
© Αναστασία Κουμούση

Η επίχρυση ανθρωπόμορφη λειψανοθήκη της κάρας του Αποστόλου Ανδρέα (λεπτομέρεια)
© Αναστασία Κουμούση

Θεωρώντας ότι η κάρα του Πρωτοκλήτου στην Πάτρα φυλασσόταν πιθανότατα σε κιβωτίδιο, τον πλέον διαδεδομένο τύπο λειψανοθήκης στο Βυζάντιο, και λαμβάνοντας υπόψη τις πηγές της εποχής, από τις οποίες προκύπτει ότι το ιερό λείψανο στη Ραγούζα εκτίθετο σε ανοιχτό σκεύος, ενώ στον Αγκώνα έφτασε μέσα στην ανθρωπόμορφη λειψανοθήκη, πιστεύουμε ότι η λειψανοθήκη με την οποία ο δεσπότης παρέδωσε την κάρα στον Πάπα, κατασκευάστηκε στη διάρκεια του ταξιδιού του, καθώς φαίνεται λογικό να ήθελε ο Θωμάς, αποβιβαζόμενος στην Ιταλία, να επιδείξει την κάρα σε λειψανοθήκη που να συνάδει με τη δυτική λατρευτική παράδοση. Η Ραγούζα, σταυροδρόμι πολιτισμών, κέντρο μεταλλοτεχνίας και εμπορίου χρυσού και αργύρου, είναι ο επικρατέστερος τόπος της κατασκευής της.

Η κάρα συνδέθηκε με ιστορικά γεγονότα και έγινε μέσο πολιτικής διαπραγμάτευσης για τον Θωμά, ο οποίος προσπάθησε να ωφεληθεί πολιτικά με το πρόσχημα της διάσωσης του ιερού λειψάνου από τους Οθωμανούς. Οι λαμπρές εκδηλώσεις στη Ρώμη για την υποδοχή της και οι λόγοι που εκφωνήθηκαν από τον Πάπα, και κυρίως από τον Καρδινάλιο Βησσαρίωνα, προαναγγέλλουν σαφώς την ανάληψη σταυροφορίας κατά των Τούρκων, των «ἀσπονδοτάτων» και «ἀπίστων ἐχθρῶν», η οποία όμως ματαιώθηκε λόγω του θανάτου του Πίου Β΄. Ο Θωμάς Παλαιολόγος πέθανε το 1465 χωρίς ποτέ οι εκκλήσεις του για βοήθεια προς τους δυτικούς ηγεμόνες να εισακουστούν.

......................................................................................................